Między Pragą a Warszawą

Jak wynika z badań Lise Bourdeau-Lepage, która od kilku lat prowadzi badania procesu metropolizacji w krajach postsocjalistycznych, we wszystkich miastach można obserwować dezindustrializację, która najszybciej przebiegała w Warszawie, choć odsetek zatrudnionych w produkcji jest podobny jak w Budapeszcie i większy niż w Pradze. Natomiast w Warszawie występują najwyższe odsetki zatrudnionych w usługach wyższego rzędu.

Procesy metropolizacji w krajach postsocjalistycznych są jednak przede wszystkim widoczne w ich stolicach. Zjawisko to można zilustrować polskim przykładem. Tabela 1 informuje o udziale Warszawy w poszczególnych rodzajach działalności w porównaniu z innymi potencjalnymi metropoliami. Wyniki badań cytowanej autorki potwierdzają nie tylko wysoką pozycję stolicy, ale także Wrocławia i Poznania, którą ujawniają również polskie badania. I tak np. na skali uporządkowania miast Polski pod względem 18 cech charakteryzujących ich sytuację gospodarczą, pierwsze miejsce zajmuje Warszawa przed Poznaniem i Wrocławiem. Kolejne miejsca wśród potencjalnych metropolii zajmują Kraków i Gdańsk. Natomiast najmniej korzystną pozycję ma Łódź.

Jednakże Warszawa wśród polskich metropolii zajmuje szczególną pozycję. W stolicy ma swoją główną siedzibę 500 największych polskich firm. W mieście tym także szybko rozwija się działalność doradcza. W ciągu dziesięciu lat liczba takich firm wzrosła z 9 do 432. Również szybko rośnie liczba kancelarii notarialnych i adwokackich. W 2000 r. działało w Warszawie 714 kancelarii adwokackich i 94 notarialnych, w roku 1996 odpowiednio: 599 i 65.

Obserwacja procesów transformacji w Polsce pokazuje, że metropolie rozwijają się szybciej niż województwa, do których należą (dotyczy to szczególnie Krakowa, Warszawy i Poznania). Powiększa się także dystans między miastami a otaczającymi je obszarami. W zależności od wielkości miasta jego promień oddziaływania sięga 20-50 km. Poza tym obszarem można obserwować stagnację, a nawet regres, który wynika z "wypłukiwania" zasobów ludzkich i materialnych.

Chociaż ekstrapolacja istniejących trendów, szczególnie w wieloletniej perspektywie, jest ryzykowna, to można jednak przewidywać, że zjawiska globalizacji gospodarki sprzyjające procesom metropolizacji będą, także w Polsce, nasilać się. Wynika to przede wszystkim ze zmian technologicznych i udziału nauki w rozwoju gospodarczym, który ma charakter sieciowy, zaś węzłami tych sieci stają się właśnie metropolie. Jeżeli przyjąć takie założenie, to jedynie Warszawa, która dysponuje największym potencjałem naukowym, finansowym i informacyjnym oraz jest głównym centrum decyzyjnym, ma szansę na metropolitalny rozwój. Cechy te powodują, że stolica będzie rozwijać się szybciej niż inne miasta.

O powodzeniu pozostałych potencjalnych metropolii będą przede wszystkim decydować ich powiązania z przestrzenią europejską. Największe szanse z tego punku widzenia mają Poznań i Wrocław. Kraków, dysponując najbogatszym w Polsce zasobem turystycznym, może stać się bardziej atrakcyjny, kiedy będzie można do niego względnie wygodnie dojechać. Położone peryferyjnie Trójmiasto znajduje się w znacznie gorszej sytuacji. Ma ono najmniejsze szanse na zdynamizowanie rozwoju, ponieważ obok niekorzystnego położenia ma także najsłabszy potencjał naukowy. Kolejną cechą negatywną jest niemożność prowadzenia jednolitej polityki rozwoju na tym obszarze przez istniejące trzy samorządy, które zamiast ścisłej współpracy konkurują ze sobą. Niewątpliwym atutem Trójmiasta jest jednak największy po Krakowie zasób turystyczny. Wśród sześciu potencjalnych metropolii najmniejsze szanse ma zaś Łódź, którą cechuje stagnacja gospodarcza i regres ludnościowy.

Wśród potencjalnych metropolii osobne miejsce zajmuje konurbacja górnośląska składająca się z kilkunastu miast o bardzo różnej sytuacji gospodarczej i urbanistycznej. W najlepszej sytuacji są cztery miasta: Gliwice, Katowice i Tychy oraz w pewnym stopniu Dąbrowa Górnicza. W pozostałych miastach występują liczne przemysłowe odłogi, a substancja miejska jest zdegradowana. Rekultywacja terenów poprzemysłowych i rewitalizacja miast będzie bardzo kosztowna i długa. Biorąc pod uwagę doświadczenia zagraniczne (Ruhra, Pas de Calais), będzie to trwało, przy optymistycznym założeniu, ok. 30-40 lat.

Buduj wiatraki, a nie mury

Dekalogowe zestawienie cech miast nowoczesnych może być instruktywnym elementem oceny procesów rozwojowych w warunkach polskich. Konieczna jest jednak świadomość, że żaden z rodzimych ośrodków miejskich nie jest lokowany przez badaczy i praktyków rozwoju miejskiego w czołówce rankingów europejskich, nie mówiąc już o światowych. Nawet Warszawa sytuuje się na peryferiach metropolitalnej Europy. Jednak akces do Unii Europejskiej oraz pojawiające się szanse, ale też i wyraźne zagrożenia sprawiają, że warto podjąć refleksje nad koniecznymi kierunkami zmian. Należy to zrobić również w miastach przemysłowych, które stanowią w Polsce trudną schedę gospodarczą, społeczną i polityczną po upadłej już formacji realnego socjalizmu. Procesy globalizacji i związana z nimi ekspansja wielkich miast, metropolizacja, są nieuchronne i stanowią przyszłość polskich regionów i aglomeracji. Do nadchodzących przemian należy być dobrze przygotowanym, wyposażonym w rachunek bólu, jaki będzie towarzyszył przewidywanym przeobrażeniom. Chińskie powiedzenie głosi, że kiedy wieje wiatr zmian, jedni budują mury, a inni wiatraki. Jesteśmy przekonani, że w warunkach polskich budowa metaforycznych wiatraków to lepsza droga rozwojowa, aniżeli stawianie murów.

Prof. Bohdan Jałowiecki pracuje w Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych EUROREG na Uniwersytecie Warszawskim w Warszawie, specjalizuje się m.in. w socjologii miasta oraz problemach rozwoju regionalnego i lokalnego.

Prof. Marek S. Szczepański jest dyrektorem Instytutu Socjologii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach i rektorem Wyższej Szkoły Zarządzania i Nauk Społecznych w Tychach.