Handel elektroniczny jest kombinacją technologii, aplikacji oraz procesów biznesowych realizowanych drogą elektroniczną. Na poziomie aplikacyjnym można wyróżnić elektroniczną wymianę danych, czyli EDI (Electronic Data Interchange). Większość dostawców produktów i usług EDI używa w odniesieniu do nich terminu EC - podkreślając w ten sposób, że EDI jest jednym z elementów całego środowiska handlu elektronicznego, obok katalogów elektronicznych systemów realizacji płatności itp.

Electronic Commerce (EC) jest określeniem ogólnym, oznaczającym prowadzenie działalności gospodarczej (czy ogólnie biznesowej) z zastosowaniem teletransmisji danych i narzędzi opartych na tej technice. Określenie wywodzi się z działalności związanej z zaopatrywaniem w towary i usługi zarówno konsumentów indywidualnych, jak i organizacji prowadzących działalność gospodarczą. Może być ono jednak stosowane także do działalności nie mającej nic wspólnego z zaopatrzeniem w dobra i usługi - takiej jak np. usługi elektroniczne będące w gestii agencji rządowych, czyli rejestracje, licencjonowanie, kontyngenty itp. W Polsce prowadzenie handlu przez Internet jest jeszcze zjawiskiem marginalnym. W krajowym Internecie można znaleźć kilkaset witryn WWW oferujących sprzedaż elektroniczną, co w zestawieniu z ponad pół milionem sklepów w całym Internecie nie jest liczbą imponującą.

Trochę bardziej jest rozwinięta forma elektronicznej realizacji transakcji między dystrybutorami i sprzedawcami sprzętu komputerowego. Według badań przeprowadzonych na terenie Czech, Polski i Węgier ponad 50 proc. takich transakcji odbywa się za pośrednictwem WWW. Dotyczy to jednak prawie wyłącznie fazy składania zamówień i udostępniania oferty cenowej. Natomiast rozliczenia finansowe przez Internet, w transakcjach między partnerami handlowymi, nie przekraczają kilku procent zawieranych transakcji i na ogół nie są one prowadzone z wykorzystaniem przyjętych standardów EDI.

Inna sfera elektronicznego biznesu, tzw. home banking, ogranicza się do pojedynczych przykładów i dotyczy niemal wyłącznie działalności gospodarczej. Wydaje się jednak, że po okresie nieśmiałych prób otwarta współpraca z zagranicą wymusi rozwój tego typu usług - zwłaszcza bankowości elektronicznej w odniesieniu do przedsiębiorstw, a w dalszej kolejności prywatnych klientów banku.

EDI W SYSTEMACH HANDLU ELEKTRONICZNEGO

Elektroniczna wymiana danych (dokumentów) EDI (Electronic Data Interchange) jest jednym z dwu podstawowych elementów często stosowanych w systemach EC (drugim jest elektroniczne uiszczanie należności). EDI nie korzysta obecnie z lnternetu, „mimo że dostawcy usług internetowych zapewniają techniczne możliwości przekazu dokumentów EDI. Internet, którego połączenia są obsługiwane przez różne organizacje rządowe, akademickie i prywatne, jeszcze nie cieszy się pełnym zaufaniem użytkowników EDI. Nie jest on w stanie zagwarantować poufności transmisji danych. Taką poufność można uzyskać jedynie drogą szyfrowania dokumentów EDI, ale technologia szyfrowania nie jest jeszcze powszechnie stosowana.

Podstawą działania znakomitej większości systemów handlu elektronicznego jest szeroko pojęte zaopatrzenie.

Fazy procesu zaopatrzenia (nie zawsze łatwo rozróżnialne

- w praktyce fazy mogą występować w innej kolejności, a pewnych może nie być) są następujące (rys. 1):

• faza wstępnego kontraktu

• kontrakt

• zamówienie

• faza logistyczna - dostarczenie towarów (usług) i kontrola jakości towarów (usług)

• faza pokrycia należności

• faza rozliczeniowa.

Handel elektroniczny może obsługiwać bezpośrednio większość procesów wynikających z faktu sprzedaży fizycznych towarów i usług, z wyjątkiem fazy logistycznej (obsługiwanej tylko w formie dokumentów) - chociaż dobra i towary cyfrowe mogą być dostarczane również za pomocą infrastruktury informatycznej (m.in. artykuły i książki w postaci elektronicznej, dane statystyczne, prognozy pogody, rozrywka, ubezpieczenia).

EDI - ELEKTRONICZNA WYMIANA DANYCH (DOKUMENTÓW)

EDI jest to wymiana standaryzowanych dokumentów elektronicznych pomiędzy partnerami biznesowymi, wprowadzanych bezpośrednio do systemów przetwarzania transakcji. EDI jest używana już od ponad dziesięciu lat

- głównie w przemyśle motoryzacyjnym i sieciach hiper-marketów. W świecie powstało też wiele sieci VAN (Value-Added Network), specjalizowanych do obsługi transakcji EDI. Charakterystyczne cechy EDI to:

• Stosowanie elektronicznego medium transportowego (zazwyczaj VAN) w miejsce fizycznych nośników informacji (taśm, dyskietek, dysków).

• Używanie strukturalizowanych, formatowanych informacji opartych na przyjętych standardach (takie wiadomości mogą być translowane, interpretowane i kontrolowane pod względem zgodności z jasno określonym zestawem reguł).

• Bezpośrednia komunikacja pomiędzy aplikacjami.

Jak już wspomniano, pierwsze aplikacje EDI powstały w latach osiemdziesiątych w przemyśle motoryzacyjnym. To tzw. pierwsza generacji EDI, w której dominowały własne rozwiązania oprogramowania.

Druga generacja EDI, będąca dzisiaj już standardem, jest zupełnie inna. Przede wszystkim procesy standaryzacyjne znacznie poszerzyły zakres typów transakcji i obszary zastosowań EDI. Zamiast własnych standardów, funkcjonujących w fazie pierwszej, istnieją obecnie dwie rodziny standardów: ANSI X12 i EDIFACT (EDI-FACT jest standardem międzynarodowym, ANSI - amerykańskim).

Poza tym istnieje już stale rozwijający się rynek, obsługujący translację danych transakcyjnych na odpowiednie zestawy transakcji, uwzględniające techniczne różnice pomiędzy różnymi typami komputerów. Takie sieci „z wartością dodaną" (VAN - Value-Added Network) są zazwyczaj częścią systemów EC. Druga generacja EDI korzysta też z zalet znacznie ulepszonej teletransmisji danych (w fazie pierwszej komunikacja odbywała się zazwyczaj przez kosztowne sieci prywatne).

Trzecia z kolei generacja EDI w sposób oczywisty musi wiązać się z technologią internetową, nie wpłynie to jednak na podstawowy kształt EDI, a tylko zapewni nowe medium transportowe. Internet, z powodu stosunkowo niskich kosztów połączeń i ogólnoświatowego zasięgu, może w znakomity sposób rozszerzyć zakres i obszar zastosowań EDI. Otwiera to szerokie możliwości przed biznesem typu konsumenckiego.

Format dokumentów EDI

Podstawą EDI są standaryzowane dokumenty (tekstowe). Dokument taki musi być zarazem szczegółowy i uogólniony, aby zawierać wszystkie możliwe przejawy działalności biznesowej. Standardy EDI zostały opracowane z inicjatywy grup przedsiębiorstw i organizacji zainteresowanych zastosowaniem EDI. Obecnie najbardziej popularny jest standard EDIFACT (EDI dla administracji, handlu i transportu), opracowany pod auspicjami ONZ.

Podstawowymi elementami składowymi dokumentu są pola danych, reprezentujące poszczególne składowe informacji. Na przykład adres instytucji może być rozbity na kilka części (ulica, miasto itp.), ale z kolei żadna z tych części nie może być dalej dzielona i dlatego jest podstawowym elementem informacji.

Pole danych (element) jest zdefiniowane przez trzy atrybuty:

• typ pola

• zakres wartości pola

• kody warunków.

Dane powiązane między sobą tworzą segment - logiczną grupę elementów danych (np. adres odbiorcy). Segmenty spełniają rolę integratora pokrewnych elementów danych, a jednocześnie pozwalają na odróżnienie" podobnych elementów tworzących odmienne moduły informacyjne (np. drugi adres odbiorcy. *

Dla każdego typu dokumentów istnieje standardowa definicja segmentów danych wykorzystywanych do jego budowy. Zbiór określonych segmentów tworzy kompletny dokument elektroniczny, nazywany zestawem transakcyjnym lub wiadomością (message). Jest to zazwyczaj odpowiednik papierowego formularza (faktura, zamówienie, polecenie przelewu itp.). Wiadomość jest określona przez:

• Segmenty, jakie mogą być w niej użyte.

• Kolejność segmentów.

• Obligatoryjność poszczególnych segmentów.

• Liczbę powtórzeń każdego segmentu.

• Reguły przetwarzania specyficzne dla każdego segmentu.

Kolejną warstwę stanowi koperta zawierająca nagłówek umieszczony na początku powiązanych wiadomości i stopkę kończącą sekwencje wiadomości.

Koperty mogą występować w trzech warstwach:

• Koperta wiadomości, definiująca początek i koniec konkretnego dokumentu, opis tego dokumentu oraz liczbę zawartych w nim segmentów.

• Koperta grup funkcjonalnych, zawierająca koperty wiadomości związanych z konkretnym typem transakcji (np. faktury).

• Koperta zbiorcza odbiorcy, zawierająca wszystkie koperty funkcjonalne przeznaczone dla tego samego odbiorcy. Zawiera adres nadawcy, odbiorcy, numery transakcji i informacje kontrolne.

Strukturę wiadomości ustala się na samym początku wdrażania sytemu EDI, dopasowując ją do indywidualnych potrzeb.

Rodzaje dokumentów EDI

Dokumenty (wiadomości) standardu EDIFACT umożliwiają przekazywanie informacji niezbędnych do realizacji transakcji handlowych. Zbiór tych dokumentów obejmuje następujące kategorie (rys. 2):

• Dokumenty handlowe: katalogi, zamówienia, faktury itp.

• Dokumenty przewozowe organizujące dostawy towarów: zlecenia transportowe, awizo dostaw.

• Dokumenty finansowe używane do realizacji płatności: przelewy, informacje o operacjach bankowych.

Dokumenty opisane w standardzie EDIFACT tworzą trzy podstawowe grupy:

Dane podstawowe - informacje o firmach i produktach, powoływane w innych rodzajach dokumentów. Są to dokumenty: PARTIN - zawierające podstawowe dane

O firmie (nazwa, adres, schemat organizacyjny, dane handlowe i finansowe); PROINQ - zapytanie o katalog usług

i towarów; PRICAT - katalog handlowy towarów i usług; PRODAT - katalog techniczny produktów.

Transakcje - dokumenty opisujące procesy biznesowe pomiędzy dwoma partnerami: zamówienie towaru (usługi), sposób dostarczenia, sposób zapłaty. Dokumenty tej kategorii to m.in. REQUTE - zapytanie o warunki sprzedaży; QUOTES - oferta w odpowiedzi na zapytanie o warunki sprzedaży; ORDERS - zamówienie; ORDRSP -potwierdzenie zamówienia; ORDCHG - korekta zamówienia pierwotnego; HANMOV - zlecenie wysyłki towaru; INSDES - specyfikacja przewozowa; IFTMBF - rezerwacja usług transportowych; IFTMBC - potwierdzenie rezerwacji; IFTMIN, IFCSUM - zamówienie usługi transportowej; IFTSTA - lokalizacja przesyłki; IFTMAN - zawiadomienie o dostawie przesyłki; DESADV -specyfikacja wysyłkowa, RE-CADV - potwierdzenie odbioru; INVOIC - faktura; TAXCON -informacja podatkowa; REMADV

- awizo zapłaty, PAYMUL - zlecenie przelewu; COACSU - zestawienie płatności; COMDIS -korekta faktury; OSTENQ - zapytanie o stan realizacji zamówień; OSTRPT - informacja o stanie realizacji zamówień; RE-TANN - reklamacje; RETINS -odpowiedź na reklamacje.

Raporty i plany - informacje dotyczące stanów towarów i planowanych zamierzeń partnerów handlowych. W tej kategorii funkcjonują następujące dokumenty: SLSRPT - raport statystyczny sprzedaży; SLSFCT - raport prognozy sprzedaży; INVRPT - raport inwentaryzacyjny; DEBMUL

- raport o obciążeniach konta; CREMUL - raport o wpływach na konto; BANSTA - stan realizacji zleceń bankowych; FINCAN

- cofnięcie operacji finansowej; FINSTA - raport o stanie konta klienta; MSCONS - raport o produktach i usługach mierzonych za pomocą licznika; QUA-

LITY - raport o rezultacie testów wykonywanych na próbkach towaru.

Podstawowe etapy komunikacji EDI

Pierwszym krokiem w procedurze wymiany dokumentów jest przygotowanie danych dokumentu EDI. Sposoby generowania dokumentów i źródła danych są bardzo różne: mogą to być dane wprowadzane ręcznie, eksportowane z baz danych lub arkuszy kalkulacyjnych albo też automatycznie tworzone przez aplikacje. W kolejnym kroku plik danych jest translowany na format standardowy z odpowiednim podziałem na elementy, segmenty i wiadomości. Po przygotowaniu dokument jest wysyłany do skrzynki nadawczej, a następnie przez sieć VAN do skrzynki odbiorczej adresata. Odbiorca dokumentu musi wykonać te same kroki w odwrotnej kolejności. Przede wszystkim musi wybrać dokument ze skrzynki i przekształcić go z formy standardowej EDI na formę właściwą dla lokalnej aplikacji.

Sieci VAN (rys. 3), specjalizowane pod kątem EDI, pojawiły się w odpowiedzi na zapotrzebowanie użytkowników korzystających z usług EDI. Jest to rozwiązanie tańsze i bardziej efektywne niż organizowanie indywidualnej komunikacji między partnerami handlowymi. Sieć VAN zajmuje się redystrybucją transakcji elektronicznych, działając na zasadzie wydzielonej poczty elektronicznej. Dla instytucji korzystającej z usług VAN sieć ta jest jednorodnym „okienkiem" wejścia/wyjścia w świat EDI -nawet jeżeli odbiorca dokumentu nie jest abonentem tej samej sieci VAN co nadawca, to sieć spowoduje skierowanie takiej transakcji do innej sieci.

Podsumowanie

Wielkie korporacje przemysłowe używają EDI zarówno w co-

• dziennej działalności produkcyjnej, jak i do celów planowania strategicznego. Dzięki EDI stało się możliwe wprowadzenie takich systemów produkcji i zaopatrzenia jak JIT (Just In Time) -dostarczanie części do produkcji wprost na linie produkcyjne -oraz precyzyjne zaopatrzenie (Leati Supply). Trudno też sobie wyobrazić działalność systemów EC bez posługiwania się EDI w sferze zaopatrzenia i dostaw do klienta. Dalszy rozwój lnternetu i intrasieci spowoduje zapewne przeorientowanie technik EDI na technologię internetową. Umożliwi to wielu firmom korzystającym już z EDI obniżenie kosztów przekazu dokumentów i poszerzanie zakresu stosowania EDI bez konieczności ponoszenia nakładów na rozbudowę infrastruktury komunikacyjnej. EDI staje się powoli bazą zintegrowanej logistyki, a nie tylko elektronicznego administrowania danymi.