Zgodnie z ustawowymi celami

Wolność cytowania rozpowszechnionych utworów przewidziana w art. 29 ust. 1 dotyczy jedynie przypadków, w których utwór cytowany jest w zakresie uzasadnionym wyjaśnieniem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości. Oto cztery przewidziane przez ustawę cele cytatu, które wskazują funkcję, jaką ma on do spełnienia w ramach instytucji dozwolonego użytku publicznego:

- Nauczanie

Cytat służący nauczaniu nie musi być związany z procesem edukacji szkolnej czy ściśle naukowej. Można posłużyć się nim celem nauczania na stronach internetowych, w filmach i materiałach edukacyjnych przeznaczonych dla szerokiego grona odbiorców pod warunkiem, że w materiałach tych dany cytat znajduje swoje uzasadnienie, np. objaśnia pewne kwestie. Nie jest natomiast wykorzystaniem cytatu celem nauczania, umieszczanie np. w prezentacji multimedialnej służącej edukacji niezwiązanego bezpośrednio z tematem szkolenia materiału rozrywkowego wyłącznie celem rozbawienia słuchaczy.

- Wyjaśnienie

Cytat uzasadniony wyjaśnieniem to taki, który jest niezbędny dla pełnego zrozumienia wywodu autora. Jego użycie nie może jednak eliminować potrzeby zaznajomienia się z cytowanym utworem. Kiedy więc piszemy np. o jakimś egzotycznym zwierzęciu, umieszczenie jego zdjęcia może być podyktowane celem wyjaśnienia. Niedozwolone jest natomiast zamieszczanie cytatu celem oszczędzenia sobie wysiłku, np. dużej ilości zdjęć z danego miejsca w lakonicznym artykule o nim, wyłącznie po to, by nie tracić czasu na opisywanie szczegółów.

- Analiza krytyczna

Bez możliwości odwoływania się do cudzych dokonań niemożliwe byłoby racjonalne ich komentowanie. W ramach analizy krytycznej cytat jest więc elementem naturalnym. Niedozwolona jest natomiast manipulacja cytatami (np. poprzez nierzetelnie dodany komentarz), która wypaczać może myśl cytowanego autora.

- Prawa gatunku twórczości

Przykładem tego zastosowania będzie np. zestawienie obrazków w sposób twórczy i pomysłowy. W tym przypadku należy jednak wykazać, że cytat jest niezbędny, by osiągnąć zamierzony cel twórczy. Cytowane dzieło musi więc pozostawać w powiązaniu z nowym utworem. Nie jest np. uzasadnione zamieszczanie na stronie internetowej utworów audiowizualnych tylko w celu zwiększenia jej atrakcyjności.

Podsumowując:

- cytat to jedynie osadzenie fragmentu cudzej twórczości w naszej własnej - dzieło, w którym cytat jest zastosowany, musi więc stanowić odrębny utwór autorski;

- cytat może być stosowany jedynie w celu wyjaśnienia, analizy krytycznej, nauczania oraz w celu uzasadnionym prawami gatunku twórczości.

W kolejnej części omówimy sposoby prawidłowego oznaczania cytowanych fragmentów, ich dopuszczalne rozmiary oraz konsekwencje naruszenia prawa cytatu.

Agnieszka Wachowska jest prawnikiem w kancelarii radców prawnych Maruta i Wspólnicy.