Rozległe sieci komputerowe, takie jak globalne sieci Internet czy EARN, zyskują status jednej z osobliwości polskiej kultury technicznej. Nie po raz pierwszy mamy w Polsce do czynienia z sytuacją, w której przy relatywnym zacofaniu kraju wyodrębniają się pewne sfery techniki, w których udaje się nawiązać kontakt ze światową czołówką.

W przeszłości, przykładowo, taką specjalnością były koleje żelazne - kolej warszawsko-wiedeńska była w swoim czasie najdłuższą linią kolejową w Europie. Kolejną taką specjalnością, powstałą w okresie II Rzeczypospolitej, była technika radiowa z najsilniejszą w Europie radiostacją. Podobną awangardową rolę odgrywało lotnictwo. Praktycznym sprawdzianem osiągnięć tej formy polskiej kultury technicznej była bitwa o Anglię. Takie właśnie dokonania mają niezwykle istotne znaczenie społeczne, ponieważ wyznaczają standard, który chce się naśladować, uświadamiają także zakres możliwości. Warto zwrócić uwagę, że część tych specjalności dotyczyła komunikacji lub transportu i związana była z tranzytowym położeniem Polski w Europie.

Podobną rolę zaczynają odgrywać wspołcześnie rozlegle sieci komputerowe. Przejawem tego zjawiska jest wzrastająca waga, jaką przywiązuje się w Polsce do rozwoju sieci, o czym świadczą konkretne decyzje. Przykładem jest decyzja o zakupie i rozwoju technologii sieciowej ATM, plasujaca Polskę na pierwszym miejscu w krajach b. bloku wschodniego. Kolejnym przykładem jest rozwój informatycznej infrastruktury administracji państwowej i plany rozwoju sieci w sferze samorządowej, czy działalność Biura Prasowego Rządu, które jako jedyna tej rangi instytucja w krajach byłego bloku wschodniego udostępnia użytkownikom sieci z całego świata serwer World Wide Web, przekazując materiały nt. polskiego życia politycznego.

Tworzeniu przez agendy państwowe sieciowej infrastruktury towarzyszy proces szybkiego jej wykorzystywania do przesyłania informacji. O skali tego procesu świadczy regularnie publikowany - najobszerniejszy w krajach b. bloku wschodniego - wykaz sieciowych zasobów informacyjnych, dostępnych dla użytkowników sieci z kraju i z zagranicy.

Jakkolwiek zasięg rozległych sieci komputerowych ogranicza się obecnie do środowisk naukowych, z sieci korzysta już w tej chwili kilkadziesiąt tysięcy osób. Wokół sieci powstaje też społeczny ruch, skupiający jej użytkowników. Pojawiają się także elementy sieciowej subkultury - specyficzne zachowania czy język. W ciągu najbliższych kilkunastu miesięcy można oczekiwać gwałtownego upowszechnienia się dostępności sieci w środowiskach pozaakademickich. Szczególna rola przypadnie tu oświacie, zarówno na poziomie średnim, jak i podstawowym. Można przyjąć, że będzie to miało bardzo istotne konsekwencje społeczne wskutek zwielokrotnienia występujacych już w tej chwili zjawisk związanych z rozwojem sieci. Obecnie środowiska użytkowników sieci zaczynają tworzyć własną, specyficzną tożsamość. Grupy te mogą stanowić w sprzyjających warunkach wzorzec modernizacji technologicznej i społecznej, która poczynając od niewielkich grup i środowisk zaczyna ogarniać coraz szersze segmenty społeczeństwa. Owe wysepki nowoczesności stanowią istotny poligon doświadczalny, gdzie w mikroskali można przetestować wpływ i tempo rozprzestrzeniania się innowacji, psychologiczne i społeczne bariery procesu modernizacji. Jest to także miniaturowe laboratorium w którym tworzą się ogólniejsze trendy, które mogą upowszechnić się w przyszłości.

Wartą zbadania nową formą społecznego komunikowania są listy dyskusyjne, skupiające użytkowników sieci zainteresowanych konkretnymi problemami związanymi z zaproponowanym przez zalożycieli listy obszarem zainteresowań. Interesującym przykładem jest tu lista dyskusyjna polskich "Zielonych", która ukazuje możliwości wykorzystania sieci przez ruch społeczny.

Zjawiskiem szczególnie istotnym są ukazujące się tylko w sieci periodyki, takie np. jak "Donosy", będące kroniką wydarzeń w Polsce. Periodyk ten prenumeruje już kilka tysiecy osób, z czego znaczna część to Polonia. Można oczekiwać znacznego rozwoju tego typu form przepływu informacji między Polską a polskim wychodźstwem. Proces ten można rozpatrywać jako szansę ożywienia w Polsce formy transferu wiedzy i technologii z krajów wysoko rozwiniętych znanej jako TOKTEN (Transfer of Knowledge Through Expatriate Natives).

Warto też zbadać w polskim kontekście negatywne zjawiska związane z rozwojem sieci, np. zaobserwowany w Stanach Zjednoczonych proces różnicowania społecznego, w wyniku którego zaczynają wyodrębniać się dwie grupy: kategoria osób, które mają dostęp do sieci i tych, które są tego dostępu pozbawione. Kolejnym wartym zbadania zjawiskiem są przejawy przestępczości komputerowej.

Efektem zaawansowania Polski w rozwoju sieci jest fakt wyboru Polaka na funkcję przewodniczącego CEENET - organizacji koordynującej rozwój sieci w krajach Europy Środkowowschodniej czy przejęcie przez Polskę funkcji jednego z sześciu głównych węzłów sieci TERENA w Europie. Bardzo interesujące jest dlaczego właśnie w Polsce, na tle innych krajów b. bloku wschodniego sieć rozwija się tak intensywnie; czy przyczyna tkwi w polepszającej się sytuacji ekonomicznej, czy też ma to związek z tradycjami rodzimej kultury technicznej.

Proponowany projekt badawczy ma za zadanie - obok przedstawienia społecznych aspektów rozwoju rozległych sieci komputerowych w Polsce - również przygotowanie materiałów, które będą mogły mieć praktyczne zastosowanie w procesie rozwoju sieci rozległych w Polsce, ułatwiały zrozumienie procesu asymilacji nowych technologii w społeczeństwie polskim, sprzyjały wykorzystaniu sieci do usprawnienia przepływu informacji, działając tym samym jako czynnik sprzyjający modernizacji kraju i zagwarantowaniu swobód obywatelskich. Szczegółowe tematy badań to:

- kultura techniczna a czynniki sprzyjające i bariery rozwoju sieci;

- rola sieci w ułatwianiu swobodnego przepływu myśli i idei oraz w kształtowaniu się społeczeństwa obywatelskiego;

- przepływ wiedzy i technologii przez sieci jako czynnik wspierający proces modernizacji;

- edukacyjne zastosowania sieci;

- specyfika rozprzestrzeniania się informacji, innowacji i wzorców kultury w środowiskach użytkowników sieci;

- kształtowanie się subkultur i środowisk związanych z siecią;

- badanie zawartości periodyków sieciowych pod kątem budowania więzi między Polakami w kraju i za granica;

- społeczny skład użytkowników sieci;

- różnicowanie się społeczne na tle dostępu do sieci;

- retoryka poczty elektronicznej;

- subkultura hackerska i przestępczość komputerowa.

Piotr Wiench

Zakład Teorii Kultury

Instytut Filozofii i Socjologii PAN

Warszawa ul. Nowy Świat 72

Internet:

[email protected]

Od redakcji:

Powyższy tekst jest wersją roboczą projektu badawczego, który Autor rozesłał poprzez listę dyskusyjną CIUW-L. Tekst publikujemy, bo wydaje się interesujący dla szerszego kręgu Czytelników CW, z myślą o tych, którzy nie mają dostępu do Internetu.