Nośnikiem informacji lub nośnikiem danych możemy nazwać każdy stabilny przedmiot materialny, na którym zapisywana jest informacja lub materiał, na którym określone zmienne wielkości fizyczne mogą reprezentować dane.

Obecny stan i kształt nośników informacji powstał w wyniku tysięcy lat ich rozwoju, bowiem od zarania dziejów człowiek dla własnych potrzeb dokumentował zjawiska gospodarcze i społeczne. Służyły mu do tego celu określone, typowe do warunków technicznych i odpowiednie do okresu historycznego, w którym żył, nośniki informacji. Zapis tej informacji był różny, w zależności od wiedzy i świadomości dawnych mieszkańców naszej planety, od znaków i nacięć na kościach, patykach, kamieniach i skórze zwierząt, poprzez klinowe zapisy na glinianych tabliczkach, atramentowe na papirusie, pergaminie, drewnianych tabliczkach, aż po zapis magnetyczny na dyskietkach, płytach kompaktowych, czy dyskach optyczno-magnetycznych. Różny był też materiał, z którego formowano (produkowano) dokumenty, a także różne byty narzędzia służące do ich zapisywania oraz sposoby przechowywania (ar-chiwowania) zapisanych nośników informcji.

Kształtowanie się nośnika informacji w czasie ukazuje tablica 1.

Na całym dużym obszarze starożytnego Bliskiego Wschodu (a także w Sudanie) podczas prowadzonych prac archeologicznych znajdowano w wykopach niewielkie gliniane przedmioty mające kształt różnorodnych kulek, dysków, stożków, dwu-stożków, czworościanów, piramidek, półksiężyców, prostopadłościanów, figur cylindrycznych i innych. Wydobyte gliniane przedmioty charakteryzują się wielkością od kilku milimetrów do kilku centymetrów średnicy i w zasadzie ich wymiary (średnica, wysokość, długość) nie przekraczają 4 cm. Najstarsze tego typu znaleziska datowane są na okres od połowy IX tysiąclecia p.n.e. i zwane są obecnie tokenami (z ang. token oznacza znak, dowód, żeton). Tokeny uznane zostały za prymitywne nośniki informacji umożliwiające rejestrację stanu i ruchu prowadzonej działalności gospodarczej. Ogólną liczbę występujących tokenów ocenia się obecnie na około 200.

Zmiany w jakości tokenów nastąpiły w drugiej połowie IV tysiąclecia p.n.e. i związane były z poszukiwaniem lepszego sposobu administrowania posiadanymi dobrami. Od tej pory tokeny charakteryzowały się nacięciami i żłobieniami występującymi na ich powierzchni.

W tym też czasie powstały tzw. bulle, gliniane kule o średnicy około 8 cm, w których mieściły się tokeny. Kształt i liczba tokenów w bulli odpowiadały ściśle kształtom i liczbie wgłębień na powierzchni bulli. Ponadto część bulli miała małe otworki, które, jak się okazało, służyły do nawlekania ich na sznurek w celu gromadzenia lub przechowywania w magazynie archiwum. Bulle jako nowy rodzaj nośnika informacji pojawiły się jednocześnie z powstawaniem pierwszych organizacji państwowych i wynikającą stąd własnością ziemi oraz potrzebą prowadzenia rachunkowości i sprawozdawczości gospodarczej czy handlowej.

W zasadzie w tym też okresie bulle zaczęto opatrywać odciskiem cylindrycznej pieczęci właściciela przesyłki. Odwołując się do analogii naszych czasów odpowiadało to dzisiejszemu podpisowi składanemu na dokumencie. Później na bulli umieszczano odciski zawartych w nich tokenów, co zapobiegało konieczności rozbijania glinianej koperty, a sam dokument można było przeczytać. W taki sposób powstał pierwowzór pisma klinowego, umożliwiający wprowadzenie nowego nośnika informacji, jakim stała się gliniana tabliczka. Poprzez pozostawienie na glinianej tabliczce odcisków tokenów i pieczęci można było usunąć z bulli tokeny oraz zlikwidować niepotrzebny już i niewygodny kulisty kształt nośnika informacji.

Tokeny i bulle będące dokumentami systemu mnemotechnicznego, wykorzystywanego w celach prowadzenia rachunkowości gospodarczej zaczęły wychodzić z użycia po roku 3000 p.n.e.

2. Tabliczki gliniane

Większość wydobytych przez archeologów na terenach Mezoptamii glinianych tabliczek zapisanych pismem klinowym stanowią tak zwane listy gospodarcze. Powstały one w wyniku wykonywania przez urzędników aparatu państwowego ówczesnych państw różnorodnych czynności administracyjnych, prawnych i gospodarczych, związanych z funkcjonowa- niem państwa oraz zarządzaniem dobrami. Datuje się je na okres od Iv do I tysiąclecia p.n.e. Także prowadzenie ożywionej wymiany handlowej sprzyjało rozwojowi glinianego nośnika informacji. Powodem było wymuszenie przez handel częstych i regularnych kontaktów listownych pomiędzy kontrahentami.

Tabliczka gliniana była przygotowywana z czystej gliny po oczyszczeniu jej z brudu, usunięciu z niej soli mineralnych i szczątków organicznych. W tym celu materiał na tabliczkę umieszczano i mieszano w wodzie. Z tak przygotowanej czystej gliny formowano właściwą tabliczkę. Jednakże przed jej wyschnięciem odciskano na niej rylcem właściwą treść. Tekst zapisywano na stronie przedniej i tylnej tabliczki. Jednakże w razie potrzeby wykorzystywano także jej krawędzie lub drobniejszym pismem zapisywano mniejszymi znakami przerwy między pierwotnymi linijkami tekstu. Zapisane w taki sposób, gotowe listy i dokumenty suszono zwykle na słońcu, w wyjątkowych wypadkach wypalano je.

W tym właśnie czasie powszechnie już, stosownie do wymiarów tabliczki, sporządzano dla niej glinianą kopertę o grubości kilku milimetrów. Przed ostatecznym wykończeniem koperty umieszczano w niej glinianą utwardzoną tabliczkę, której powierzchnię obsypywano drobniutkim pyłem w celu uchronienia tekstu przed uszkodzeniem w wyniku przyklejenia się do ścianek mokrej jeszcze koperty. Po całkowitym uformowaniu koperty zapisywano na niej pełną formułę adresu.

3. Papirus

Papirus jako nośnik informacji był znany i stosowany w Egipcie od III tysiąclecia p.n.e. Wyrabiany był z włókien cibory (trzciny papirusowej), której gęste zarośla pokrywały niegdyś brzegi Nilu. Od Egiptu przejęły go do stosowania inne ludy. Najstarszy poza Egiptem fragment dokumentu papirusowego datuje się na rok 750 p.n.e., a znaleziono go nad Morzem Martwym. W Grecji papirus był używany już w VII wieku p.n.e.

Materiał piśmienniczy z trzciny papirusowej sporządzano z dwóch warstw trzcinowych z rdzenia trzciny. Paski układano w poprzek i rozbijano starannie drewnianym młotem, następnie polewano kleistą wodą i prasowano. W taki sposób powstawała karta papirusowa, której arkusze po wygładzeniu fiszbinem lub muszlą sklejano brzegami tworząc długi pas. Karty papirusu zwijano w zwój, a informacje zapisywano na nim jednostronnie lub dwustronnie, specjalnym atramentem sporządzonym z delikatnej sadzy zmieszanej z gumą arabską.

4. Pergamin i papier

W okresie średniowiecza papirus zaczął wychodzić z użycia, na rzecz nowej formy nośników informacji, jaką stał się pergamin. Oczywiście, w późnym średniowieczu znano już papier, jednakże o użyciu pergaminu zamiast papirusu i papieru zadecydowały mimo wyższych niż za papirus cen, jego właściwości. Pergamin był materiałem gładkim, w miarę sztywnym i mógł być wykorzystywany kilkakrotnie.

Materiał piśmienny z pergaminu sporządzano ze skóry zwierzęcej, usuwając z niej tłuszcz i sierść. Skórę tę moczono, następnie* gładzono kredą i suszono na drewnianych, specjalnie do tego celu przeznaczonych ramach. Pergamin znano już i wykorzystywano w II wieku p.n.e. . Powstały wtedy pierwsze pergami- nowe książki (codex). Użycie pergaminu rozpowszechniło się na przełomie III i IV w n.e. Stosowano pergamin w dwóch odmianach: charta italica wytwarzany na południu Europy ze skóro wczych i kozich, charta teutonica wytwarzany na północy ze skór cielęcych.

Trwałość pergaminu była niska. Charakteryzował się on małą odpornością na urazy mechaniczne, ponadto narażony był na zniszczenie przez bakterie, pleśni, grzyby, owady i gryzonie.

Pisano na pergaminie piórem ptasim, używając atramentu. Do odciskania pieczęci używano farby, która wysychając nie wsiąkała w pergamin. Pojedyncze dokumenty pergaminowe zwijano w rulon. Przechowywano je w specjalnych pomieszczeniach.

Papier to spilśniona i sprasowana w cienkie warstwy celuloza, jeden z podstawowych składników komórki roślinnej. Sztuka wyrobu papieru powstała w 105 r n.e. w Chinach. Był wówczas wyrabiany z kory, szmat i konopi. W VIII wieku wyrobu papieru nauczyli się Arabowie, którzy w XII wieku sztukę jego produkcji przynieśli do Europy (Półwysep Pire-nejski). W Polsce pierwsza wytwórnia papieru powstała w Gdańsku w 1473 roku. Używanie go jako materiału dokumentacyjnego było zakazane ze względu na jego nietrwałość. Jako materiał pisarski rozpowszechnił się w Europie dopiero w XIII wieku.

Do pisania używano atramentu oraz piór ptasich. Dokumenty sporządzane na papierze byty zwijane w rulony i opieczętowywane. Dopiero później zaczęto stosować inną formę przechowywania. Zbiory dokumentów formowano w książki. Książki przewożono w beczkach, a w miejscu przeznaczenia umieszczano je na pulpitach.

Wraz z rozwojem gospodarczym i wzrostem poziomu edukacji społeczeństw rozpoczął się nowy etap w dziedzinie przygotowywania dokumentów. Dokonano podziału dokumentów w zależności od funkcji, jaką miały spełniać. Rozróżniano dokumenty dotyczące: administrowania krajem, obrotu towarowego (handlowe), bankowości, gospodarki magazynowej (dokumenty obrotu materiałowego) itp. Dokumenty wypełniano ręcznie w poszczególnych instytucjach, lecz z chwilą wynalezienia w 1714 roku przez Anglika H. Milla maszyny do pisania i ich masową produkcją w końcu XK wieku, dokumenty wypełniano także pismem maszynowym. Wprowadzono także dokumenty odnoszące się do statystyki. Papier stał się powszechnie używanym nośnikiem informacji stosowanym do dziś.

5. Inne mniej znane i rzadziej stosowane nośniki informacji

Obok głównego nurtu rozwoju nośników informacji istniały także nurty boczne, mniej znane, Ludy starożytne wykorzystywały do zapisu informacji różnorodnych materiałów. Zwój papirusowy był bowiem nawet w świecie greckim i greckorzymskim materiałem kosztownym. Przed pojawieniem się tabliczek drewnianych, papirusu i pergaminu posługiwano się drewnianymi tablicami zwanymi albumami, które wieszano w miejscach licznie uczęszczanych. Do tych celów wykorzystywano także kawałki muru. Tablice lub mur zamalowywano białą farbą. Wypisywano na nich czarnymi lub czerwonymi literami informacje ważne 'dla danej społeczności. Po zdezaktualizowaniu się treści informacji album zamalowywano ponownie białą farbą. W następnych okresach wprowadzono tabliczki, a także tabliczkowe zeszyty, zwane w zależności od liczby tabliczek: diptychon, triptychon, poliptychon. Na drewnianych tabliczkach, jeśli były woskowane, pisano rylcem, jeśli gładkie lub bielone piórem trzcinowym, przy pomocy atramentu. Tabliczka drewniana (tabella cerata) o rozmiarach 1015 cm x 97 cm produkowana była z jodły, klonu lub bukszpanu. Tabliczki łączono za pomocą obrączki lub sznura formując coś w rodzaju drewnianej książeczki (codex). Wosk do pokrywania tabliczek mieszano z cza ą farbą. Do ochrony pisma przed zatarciem zachowywano wyższy brzeg tabliczki w stosunku do powierzchni pokrytej woskiem. Tabliczek używano w szkołach, urzędach, i korespondencji, a także do głosowania oraz w sądownictwie. Dokumenty pisane początkowo na tabliczkach (codex), a następnie na papirusie i pergaminie szeregowano w archiwum (tabularium) w porządku chronologicznym (archiwum rzymskie na Forum Romanum z 444 w p.n.e.).

W Chinach w V i VII wieku p.n.e. w rejonie Czagsza (prowincja Hunan) posługiwano się dokumentami nośnikami informacji w postaci bambusowych deszczułek z wymalowanymi na nich napisami. Także w Skandynawii posługiwano się w III i IV wieku n.e. wyciętymi z drewna deseczkami z otworami na końcach umożlilwiają-cymi łączenie desek ze sobą. Na deseczkach tych informacje wycinano (pisano) posługując się specjalnym pismem runiczym. Także Polinezejczycy z Wyspy Wielkanocnej w celu dokumentowania informacji używali drewnianych tabliczek z wyrytym na nich pismem hieroglificznym znanym tylko kapłanom i bardom z bractwa rongorongo.

Tabliczki drewniane jako nośnik informacji przetrwały do połowy XX wieku, były bowiem używane do zapisu informacji, w niektórych północ-nowschodnich regionach ZSRR. Na wygładzonej tabliczce zapisywano ołówkiem żądany tekst. Tabliczki woskowe lub wykonane z innego materiału byty i są nadal wykorzystywane do zapisu informacji przez nurków i płetwonurków w pracach podwodnych.

Rządzący wielkim imperium indyjskim w latach 272 i 232 p.n.e. król

Aśoka pokrył w latach 256 do 240 p.n.e. swój kraj kolumnami metalowymi i kamiennymi (kolumna Aśoki z Topór przeniesiona do Delhi przez Firuza Szacha Tughlaki, czy kolumna z Laurija Nandagrh). Orędzia wyryte na tych kolumnach objawiały poddanym dhammę, doktrynę mającą regulować postępowanie ludzi dla ich większego dobra. Taki rodzaj nośników informacji był stosowany dość powszechnie w starożytności. Świadczyć by o tym mogły m.in. napisy runiczne na kamieniach znalezionych w Mongolii, których autorami okazały się ludy starotureckie. Jukatańscy Majowie z Ameryki Środkowej od 317 w. n.e. posługiwali się również dokumentami kamiennymi, które stosowali obok innych nośników informacji do roku 1517 n.e. Kamienne dokumenty w postaci tablic kamiennych zwanych stelarni, ustawiano rok w rok regularnie w ciągu 1500 lat. Nosiły one datę dnia, w którym je ustawiano.

W starożytnym Rzymie jako nośnik informacji była stosowana moneta, stanowiąc obok oczywistej dla nas funkcji ekonomicznej także środek informacji i propagandy. Moneta była oficjalnym dokumentem państwowym. Specjalna moneta w formie tabliczki zwana tesserą jako akt cesarskiej dobroczynności upoważniała jej właściciela do odbioru darów. W innych krajach do zapisu informacji, która miała być trwała, posługiwano się taśmami miedzianymi, które zwijano w rulony a przechowywani"' i przewożono w dzbanach. TakiJ miedziane rejestry znaleziono nad Morzem Martwym. Pochodzą one z 66 r. n.e. Metalu jako nośnika informacji używali także sporadycznie Etruskowie do uwieczniania ważniejszych wydarzeń. Zdają się o tym świadczyć złote tabliczki datujące się z 384 r. p.n.e. z wytłoczonym na nim napisem- Etrusków, znalezione" w okolicach Rzymu w dawnym mieście portowym Etrusków Pyrga. Także Rzymianie stosowali tabliczki metalowe (tabella magica), których używali do celów magicznych.

Ludy zamieszkujące w odległej przeszłości Andy nie znały pisma. Aż do czasów Inków bardzo szczegółowe ich dzieje przekazywali kapłani

o specjalnie wyćwiczonej pamięci, pomagając sobie tak zwanym quipu. Przymocowane do drewnianej ramy sznurki o odpowiednich kolorach

i węzłach jak również umocowai w węzłach kamyki i ziarna kukurydzy oznaczały różne cyfry, a położenie ich względem początku lub końca sznura wskazywało, czy wyobrażały jednostki, dziesiątki, czy setki. Bardziej skomplikowane quipu stanowił sznur długości około 60 cm złożony z różnokolorowych nici ściśle ze sobą powiązanych, z którego zwisał jeszcze szereg mniejszych niteczek. Na ogół quipu zawierały dane statystyczne, co do liczby obywateli, wielkości podatków przez nich płaconych, przepracowanych przy robotach publicznych dni oraz zestawienie danin. W okresie istnienia państwa Inków (do 1535 roku) w całym kraju przy pomocy quipu prowadzono rejestr urodzeń i zgonów, a specjalni urzędnicy zdawali rządowi dokładne sprawozdania ze stanu ludności. Dokumenty węzełkowe były też sporadycznie stosowane w niektórych regionach Azji. W Europie zapisywano także w pewnym okresie informacje na prętach drewnianych o ustalonej długości. Tego rodzaju zapis nazywano karbowaniem (od słowa karb - znak, rowek, nacięcie). Pręty były magazynowane, natomiast zapisem informacji, czyli karbowaniem, zajmował się niższy oficjalista dworski zwany karbowym.

Stosowane były także inne sposoby zapisywania informacji na dokumentach wykonanych z tkanin (Majowie, Aztekowie, Chińczycy itd), skórzanych (wampumy Indian Ameryki Północnej) itp.

6. Maszynowe nośniki informacji