Mówi się często, że rozwój nowoczesnej gospodarki, opartej na wiedzy, blokują nierozwiązane należycie problemy "starych" sektorów przemysłu. Nie ma pieniędzy na rozwój nauki i techniki, gdyż kolejne polskie rządy i politycy boją się przeprowadzenia prawdziwej, dogłębnej restrukturyzacji górnictwa, hutnictwa czy rolnictwa. Warto by się jednak zastanowić również nad tym, na ile możliwości rozwoju odpowiadających współczesnym wyzwaniom cywilizacyjnym prac badawczo-rozwojowych są blokowane przez samo środowisko naukowe. Któremu rządowi starczy sił i odwagi, by przeprowadzić niezbędne reformy także i w tym "sektorze"?

O tym, że w środowisku naukowym istnieją dokuczliwe nieprawidłowości czy patologie, najlepiej wiedzą sami naukowcy. Nie chcą jednak głośno o tym mówić. Starzenie się kadry naukowej, ucieczka młodych zdolnych naukowców do pracy w przemyśle lub na uczelniach zagranicznych, niska jakość wielu prac badawczych, brak rzetelnej oceny projektów i ścisłej kontroli sposobów wydatkowania środków na badania, niedostatek jasnych reguł współpracy między naukowcami a środowiskami gospodarczymi, brak rzetelnej weryfikacji projektów naukowych pod względem ich przydatności w praktyce, nadmierne obciążanie kadry naukowej dydaktyką (najczęściej pośledniej jakości, na kilku etatach w różnych, masowo w ostatnim czasie tworzonych szkołach wyższych) - to przykładowy katalog problemów.

Niby powszechnie znanych, ale trudno znaleźć odważnego ze środowiska naukowego, który chciałby się pod nimi podpisać na forum publicznym. Każdy boi się posądzenia o atak na własne środowisko. Jeżeli już, to uwagi tego typu funkcjonują w obiegu wewnętrznym.

Zmiana zasad funkcjonowania sfery nauki w naszym kraju jest niezbędna na równi z restrukturyzacją innych dziedzin gospodarki i życia społecznego. Jednocześnie jest trudna i skomplikowana. Ważne, by w reformatorskich zapędach nie popaść z jednej skrajności w drugą. Modnym hasłem jest ostatnio ścisły związek nauki z gospodarką, nastawienie na badania praktycznie użyteczne, premiowanie projektów badawczych nastawionych na bezpośrednie wdrożenia. Wydaje się jednak, że zbytnie skupienie się tylko na tych aspektach prac badawczo-rozwojowych może być równie niebezpieczne dla nauki polskiej jak dalsze tolerowanie jałowych, nieprowadzących do niczego nowego rozważań teoretycznych.

W stawianym często za wzór do naśladowania amerykańskim systemie organizacji nauki nie wszystkie prace badawcze prowadzą wprost do praktycznie i natychmiast użytecznych rezultatów. To prawda, że armia amerykańska czy przedsiębiorstwa finansują wiele projektów badawczych mających na celu rozwiązanie konkretnego, praktycznego problemu. Prawdą jest jednak również i to, że rząd amerykański finansuje dużo przedsięwzięć, które mają charakter czysto hipotetycznych, teoretycznych rozważań - eksperymentowania i poszukiwania nowych problemów. Dzięki temu jednak powstaje wiedza, która potem może prowadzić do znajdowania potrzebnych rozwiązań. Nie zapominajmy, że Internet powstał m.in. właśnie w wyniku daleko posuniętej swobody twórczej, którą władze dały członkom zespołów badawczych.

Kapitał intelektualny, zaplecze intelektualne to słowa, które powinniśmy chyba zrehabilitować w opinii społecznej przy okazji mówienia o konieczności modernizacji sfery badań naukowych. Trzeba wreszcie przywrócić właściwą im rangę.

Wyniki badań naukowych będą mogły być z powodzeniem wykorzystane zarówno w gospodarce, jak i przyczyniać się do rozwoju innych badań, funkcjonować w obrębie samej nauki, jeżeli tylko jako społeczeństwo będziemy dysponowali odpowiednim potencjałem intelektualnym. Stojący na odpowiednio wysokim poziomie kapitał intelektualny pozwoli nam poradzić sobie zarówno z wieloma problemami natury teoretycznej, jak i praktycznej, a także na podejmowanie właściwych działań i decyzji w konkretnych, wymagających tego sytuacjach. I w tym kierunku - tworzenia wysokiej jakości kapitału intelektualnego społeczeństwa - powinna zmierzać reforma zarówno sfery nauki, jak i wielu innych dziedzin życia społecznego. Bez tego trudno będzie mówić o jakiejkolwiek innowacyjności czy konkurencyjności.

Andrzej Gontarz