Na jakość systemów informatycznych trzeba patrzeć nie tylko w perspektywie doraźnej użyteczności tworzonych rozwiązań, lecz także ich relacji do podstawowych, trwałych wartości decydujących o kształcie ludzkiego życia.

Od zastosowań informatyki oczekiwałam zawsze pomocy w usprawnianiu działań ludzkich. Oczekiwałam również poprawy jakości pracy. W praktyce nie zawsze udawało się te oczekiwania spełniać. W dotychczasowym ujęciu jakości systemów informatycznych widziałam jednak tylko czynniki materialne kształtujące w sposób bezpośredni jakość działania i jakość będących jego rezultatem produktów. Nie zwracałam uwagi na to, co niewidzialne, czego nie da się zobaczyć "gołym okiem", a co w istotny, fundamentalny sposób kształtuje tę jakość.

Dzisiaj postrzegam jakość nie tylko w kategoriach materialnych, ale też i duchowych. Postrzegam ją jako cechę działania ludzi i wytworów ich działalności w procesie życia i tworzenia. W takim ujęciu jakość jest przede wszystkim odzwierciedleniem naszego stosunku do najważniejszych, podstawowych wartości, które nadają sens naszemu życiu. Jest w gruncie rzeczy wyrazem odpowiedzialności za innych ludzi oraz powierzone, eksploatowane dobra (np. zasoby naturalne ziemi, którymi zostaliśmy obdarowani, przychodząc na świat). Jakość odzwierciedla szacunek człowieka dla innych ludzi, troskę i dbałość o ich, a tym samym nasze, wspólne, dobro. Wyraża się w wymaganiach wobec siebie samego, w zaangażowaniu i aktywności na rzecz innych, w sensowności podejmowanych działań, staranności w wykonywaniu pracy świadczonej na rzecz innych. Wymaga przede wszystkim dobrej woli i kompetencji, a także możliwości działania, czyli warunków, które nie będą przeszkadzały czynić dobro.

Informatyka jest jedną z form ludzkiej aktywności. Jako taka nie może być oceniana tylko pod kątem technicznej, organizacyjnej czy ekonomicznej efektywności. Do oceny skutków jej zastosowania trzeba przykładać również kryteria o charakterze duchowym, stosować miary z obszaru humanistyki, odnoszące się do sfery kluczowych wartości, którymi kierujemy się w życiu. Często się o tym zapomina, co powoduje w konsekwencji wiele problemów ze znalezieniem dla informatyki właściwego miejsca i wyznaczeniem jej odpowiednich zadań.

Humanitarna ekonomia

Doświadczenie pokazuje, że jeśli oceniamy jakość działania organizacji, to stosujemy najczęściej kryteria ekonomiczne. Stosujemy mierniki ilościowe, przyjmując, że dają one wymierną, a więc najbardziej obiektywną ocenę działania organizacji. Tymczasem teza ta nie zawsze jest prawdziwa. Z wielu względów, między innymi z powodu ograniczonych możliwości poznawczych człowieka, a tym samym nie zawsze prawdziwych założeń przyjmowanych przy stosowaniu metod ilościowych, błędów pomiaru itp. Ponadto, gdyby nawet metody ilościowe były wolne od błędów, to jest rzeczą oczywistą, że kryteria ilościowe (wyrażone np. określoną kwotą pieniędzy) nie są i nie mogą być jedynym kryterium oceny działalności człowieka.

Opłacalność możemy widzieć wąsko - w sensie ekonomicznym, albo szeroko - w sensie humanitarnym. Opłacalność ekonomiczna jest rozumiana jako dodatni wynik rachunku ekonomicznego, jeśli zbilansujemy z jednej strony koszty realizacji danego przedsięwzięcia, a z drugiej efekty, które to przedsięwzięcie przynosi. Natomiast opłacalność humanitarna wiąże się z troską o dobro innych ludzi i powinna być tak samo brana pod uwagę jak opłacalność ekonomiczna. Przykładem może być troska o godne wynagrodzenie, godne warunki pracy (np. zastępowaniem pracy ludzkiej urządzeniami technicznymi w warunkach szkodliwych dla zdrowia bądź niekorzystnych dla rozwoju człowieka), troska o wyzwolenie pozytywnej aktywności, co nie zawsze idzie w parze z ekonomiczną opłacalnością. Dobrze jest, jeśli opłacalności humanitarnej towarzyszy opłacalność ekonomiczna i należy dokładać starań, aby tak właśnie było. Rachunek ekonomiczny nie powinien być jednak jedynym kryterium rozstrzygającym, jeśli idzie o dobro człowieka.

Pamiętajmy, że sensowność tego, co chcemy osiągnąć, zawsze powinna być rozważana w świetle istoty ludzkiego istnienia. Formułując cele usprawnień jakiejkolwiek organizacji, nie możemy gubić z pola widzenia człowieka i jego posłania na ziemi. Każdy człowiek został wyposażony w zdolności twórcze - jeden mniej, drugi bardziej - i każdy człowiek powinien być traktowany podmiotowo, a nie przedmiotowo. Powinien współuczestniczyć w tworzeniu i poprawianiu rzeczywistości, w której żyje, a nie być tylko biernym uczestnikiem narzucanych odgórnie projektów.

Mam świadomość złożoności problemów, których dotykam, a które są przedmiotem badania wielu dyscyplin naukowych. W jakże różnym świetle widzą te same problemy organizatorzy, psychologowie, socjologowie, etycy, marketingowcy, ekonomiści czy politycy. Nie zawsze mogą dojść do porozumienia. Zajęci dyskusją, w której bywa, że umyka istota problemu przesłonięta chęcią dominacji i pokonania przeciwnika, gubią w walce istotę człowieczeństwa, gubią pokorę, świadomość ludzkich ograniczeń i najważniejszych ludzkich potrzeb. Forsują to, co pozwala im przez pewien czas błyszczeć blaskiem zwycięzcy - na forum dyskusyjnym, w mediach, czy na rynku. A kiedy z pola widzenia ginie świadomość służebnej roli wobec ludzi, to grożą nam rozwiązania, które zamiast służyć poprawie naszego życia, prowadzą do degradacji.

Decyduje człowiek

Każdy system, w którym uczestniczy człowiek, jest systemem probabilistycznym, niepewnym. Nie możemy z całą pewnością powiedzieć, że jeśli znamy metodykę postępowania i jeśli określimy precyzyjnie cele systemu oraz potrafimy wyspecyfikować i zapewnić warunki realizacji tych celów, to na pewno je osiągniemy.

Dlaczego tak się dzieje? Musimy się przyznać do naszej słabości, jaką są nasze ludzkie ograniczenia. Nie zawsze wszystko widzimy, nawet jeśli się bardzo staramy i posiadamy stosowną wiedzę i umiejętności. Nie zawsze potrafimy porozumieć się w pełni z innymi, w związku z czym, mimo spisanych ustaleń, wskaźników, wymogów nie wszyscy jednakowo je odczytujemy i interpretujemy. W trakcie prac odsłaniają się przed nami nowe obszary, nowe problemy, które były wcześniej niewidoczne. Nie zawsze mamy czas i ochotę na ich poznawanie, nie zawsze mamy czas i ochotę na empatyczne spojrzenie na potrzeby innych ludzi. Nie zawsze zależy nam na usatysfakcjonowaniu drugiego człowieka i udzieleniu stosownej porady, jeśli ta godzi w nasz interes. Czasami widzimy absurdalność specyfikacji, ale postępujemy zgodnie z zasadą "klient - nasz pan; jeśli chce i płaci, to niech ma". Nawet jeśli w konsekwencji źle na tym wyjdzie.

Myślę, że we wszelkim ludzkim działaniu konieczna jest życzliwość, pokora, miłość do innych ludzi i chęć dzielenia się z innymi tym, czym zostaliśmy obdarowani. Mam tu na myśli nasze zdolności, talent, wiedzę. Podstawą wyzwolenia wielkiego potencjału drzemiącego w ludziach jest szansa realizowania wartości istotnych dla człowieka. Energia ludzi, moc ich ducha, chęci działania i współdziałania, potencjał dobrej woli mają ogromną siłę sprawczą. Trzeba o tym pamiętać również podejmując się działalności w takiej sferze jak informatyka. W humanistycznej perspektywie nie może być mowy o jakości rozwiązań informatycznych bez odniesienia do systemu kluczowych wartości, bez miłości do innych ludzi, bez odpowiedzialności, bez wiedzy, bez kreatywności, bez dobrej woli i bez wymagań wobec siebie samego.

Po latach doświadczeń i poszukiwania rozwiązań racjonalizacji zastosowań informatyki (dotyczy to także jakości systemów informatycznych) zauważam, że "mędrca szkiełko i oko" nie wystarcza. W proponowanym przeze mnie ujęciu jakość systemów informatycznych zawiera nie tylko mierzalne czynniki kształtujące tę jakość i opisywane dotychczas w literaturze fachowej, lecz także czynniki związane z trudnym do jednoznacznego zwymiarowania systemem wyznawanych przez człowieka wartości. Przedstawiony sposób widzenia problemów wychodzi poza dotychczasowe koncentrowanie uwagi wyłącznie na czynnikach materialnych, widzialnych i możliwych (za pomocą mniej lub bardziej wyrafinowanych metod) do wychwycenia i zmierzenia. Istotne znaczenie dla jakości mają czynniki niematerialne, duchowe.

To przyjęty przez człowieka system wartości i związana z nim postawa człowieka jest kluczem do jakości. Poszukiwania poprawy jakości systemów w sferze zmian ideologicznych, systemowych, technicznych, technologicznych czy proceduralnych, nie mają szans na sukces, jeśli nie będą oparte na prawdzie i mocnym fundamencie wartości, kształtującym postawę i zachowanie człowieka. Mam nadzieję, że moje autorskie spojrzenie na problemy jakości zainspiruje innych do dalszego, twórczego rozważania tej problematyki i wywoła dyskusję na ten temat.

Dr Stanisława Ossowska jest rektorem Wyższej Szkoły Fundacji Kultury Informatycznej w Nadarzynie k. Warszawy. Zapraszamy do udziału w organizowanej przez naszą redakcję III Konferencji Jakości Systemów Informatycznych - Warszawa, 22-24 maja 2006 r.

Szczegółowe informacje na stronie:https://www.computerworld.pl/konferencje/jakosc2006