Narzędzia informatyczne i środowiska informacyjne o sieciowym charakterze dają nam szansę na pojawienie się nowego i lepszego poznania.

Technologie komputerowe posługujące się cyfrowym kodowaniem dowolnej postaci informacji dają możliwość w zasadzie nieograniczonego zapisu, przetworzenia i zakomunikowania wszystkiego tego, co zostało już i wciąż jest doświadczane oraz poznawane przez jednostki i zbiorowości. Można sobie łatwo wyobrazić, iż cała dotychczasowa ludzka wiedza zostanie cyfrowo zakodowana i zgromadzona w gigantycznym komputerze i będzie dostępna dla każdego z nas. Cyfrowa postać informacji ujednolici wszelkie dotychczasowe formy wiedzy zróżnicowane ze względu na tak odmienne media jak pismo, druk, obraz czy głos. Pozostawiając na boku kwestię, czy taki globalny zasób informacji będzie odznaczał się własną inteligencją i zdolnością do samoczynnego rozwoju (nie wierzę w taką możliwość, o czym pisałem w odcinku poprzednim), warto jednak postawić przy tej okazji parę istotnych pytań i sformułować kilka hipotez.

Ujednolicona postać wiedzy oznacza swobodę i dowolność jej zdobywania i tworzenia na skalę dotąd niespotykaną. Względna łatwość i swoboda posługiwania się narzędziami informatycznymi daje każdemu z nas możliwość bycia twórcą dowolnej wiedzy - teorii, poglądu, swobodnej fantazji - która ma zdolność rozprzestrzeniania się w sieci. Nawet jeśli ta możliwość wciąż tylko drzemie w technice informatycznej, to i tak otwiera przed naszą cywilizacją nowe horyzonty. Istniejące dotychczas w cywilizacji środki zapisu oraz produkcji informacji odznaczały się, mimo rewolucyjnych różnic, ciągłością i wzajemnym przenikaniem, o czym pisał Marshall McLuhan, pokazując, iż każde nowe medium komunikacyjne wchłaniało w siebie poprzednie, dostarczając w efekcie nowych możliwości poznawczych. Właśnie zarówno nowe możliwości techniczne, jak i ich poznawcze skutki i efekty są najciekawszą stroną zagadnienia tutaj poruszanego.

Co to jest synergizm?

Wiodące dzisiaj nauki - teoria dynamicznych systemów złożonych i teoria sieci - mówią o uniwersalnym zjawisku, jakie spotkać można zarówno w świecie fizycznym, w przyrodzie, społeczeństwie, jak i w kulturze, a które polega, najprościej mówiąc, na wzajemnym oddziaływaniu na siebie wielu czynników (sił, substancji, własności, produktów czy usług), które daje samo przez się wzmocnienie końcowego efektu, który nie byłby osiągalny przy funkcjonowaniu tylko jednego z nich. Oddziaływanie takie ma charakter znaczącego wzmocnienia, spotęgowania wartości poszczególnych czynników, które pojedynczo dają efekt o mniejszej mocy czy znaczeniu. Zjawisko to nazywa się synergizmem (od syn - wspólnie oraz ergon - siła), zaś interdyscyplinarną teorię, powstałą w ramach fizyki dynamicznych układów złożonych, określa się mianem synergetyki. Jej twórca - niemiecki fizyk Herman Haken - odnosił synergetykę zasadniczo do obszaru zjawisk fizycznych i chemicznych, lecz w ostatnich dekadach zaczęto rozpoznawać i opisywać efekty synergiczne w dziedzinie zjawisk biologicznych, psychicznych i społecznych jako ich podstawową cechę.

Znana koncepcja autopoiezy, stworzona w latach siedemdziesiątych przez dwóch chilijskich biologów--filozofów - Umberto Maturanę i Francisco Varelę, stwierdza, że każdy proces rozwoju dowolnego układu (naturalnego lub sztucznego) ma charakter samostwarzania, w którym wzajemne oddziaływania (synergiczność) poszczególnych elementów, etapów i stadiów wyznaczają nie tylko kierunek, ale również tempo rozwoju. Koncepcję autopoietycznego rozwoju do opisu społeczeństwa zastosował niemiecki socjolog Klaus Luhmann, który synergiczne zjawiska i efekty dostrzegał głównie w sferze komunikacji społecznej.

Sieciowość

Informacja, dokładniej mówiąc różnorodne dane krążące w formie przekazów w lokalnych i rozległych (globalnych) sieciach łączności mają zdolność do wzajemnego łączenia się i tworzenia nowych rodzajów komunikatów i wiedzy. Nie jest to jednak proces ani prosty, ani bezproblemowy. Rozpatrywana od strony termodynamicznej (czyli w układzie zamkniętym, a więc nie do końca rzeczywistym) informacja ma skłonność do rozpraszania i degradacji (co określa się wzrostem entropii, o czym pisałem w drugim i trzecim odcinku cyklu), stwarzając nie tylko teoretyczne problemy, ale i praktyczne kłopoty tak w łączności (np. nasilanie się szumu w kanale), jak i w gospodarce.

W codziennym życiu mamy jednak do czynienia zazwyczaj z układami otwartymi, a więc takimi, w których następuje zasilanie w energię i informację ze strony środowiska. Sam człowiek - jego ciało, narzędzia czy wytwory - jest układem otwartym, gdyż wchodzi w różne oddziaływania ze środowiskiem przyrodniczym, społecznym i kulturowym. Znaczna część tych oddziaływań ma charakter synergiczny. Wyrażają się one głównie w formie komunikacji zachodzącej w obrębie układów złożonych, pomiędzy ich podukładami, jak również między samym układem a jego otoczeniem.

Przykładami tego zjawiska, wziętymi z dziedziny tak codziennego poznania, jak i nauki, są nowe zdolności zmysłowe, jakie człowiek uzyskuje poprzez wspomożenie swoich organów zmysłu instrumentami czy narzędziami (np. okularami, lunetami, mikroskopami czy teleskopami itp.). Dokładniej widząc czy słysząc więcej wie i lepiej rozumie otaczający go świat. Bywają nimi też lepsze formy porozumiewania się, które z kolei uzyskuje się dzięki nowoczesnym środkom komunikacji masowej, np. radiu czy telefonii, zwłaszcza bezprzewodowej. W każdym z tych przypadków poza nowymi rodzajami techniki kodowania, przetwarzania czy transmisji danych (bitów informacji) pojawiają się także nowe efekty poznawcze, które dają niekiedy również nowy rodzaj wiedzy. Nie pojawiają się one jednakże automatycznie, nie zawsze też funkcjonują w następstwie samego technicznego wzmocnienia, jak również niekoniecznie prowadzą do wyraźnie pozytywnych czy oczekiwanych efektów. Słowem, synergizm, jaki pojawia się w rozlicznych układach człowiek - technika, w szczególności w komunikacyjnych sieciach, nie jest ani jednoznaczny (bywa pozytywny i zarazem negatywny), ani też nie jest łatwy do przewidzenia. Niemniej istnieją już możliwości jego rozeznania, modelowania i częściowego planowania, czym zajmuje się właśnie synergetyka.

Wzmocnić to, co słabe,osłabić to, co zbyt mocnei szkodliwe

Przez analogię do synergizmu uzyskiwanego w farmakologii, gdzie współdziałanie kilku substancji wchodzących w skład danego leku (podawanego przy tym w określonych warunkach, np. dietetycznych czy środowiskowych pacjenta) daje pozytywne efekty lecznicze, można całkiem prawdopodobnie oczekiwać podobnych mechanizmów w sferze naszego praktycznego działania czy świadomości. Warunkiem samego pojawienia się, jak również sterowania procesami synergicznymi, jest wielość relacji i połączeń w obrębie złożonego i dynamicznego układu, ich wielopoziomowość, a także wzajemne i zwrotne sprzężenia pomiędzy nimi.