Polsce potrzebny jest silny, opiniotwórczy ośrodek kreowania idei związanych z rozwojem cywilizacyjnym kraju. Czy mamy szansę na powstanie takiej instytucji na wzór amerykańskich think tanków?

Rozwój nowych technologii wymaga nowego myślenia o sposobach funkcjonowania w przyszłości wielu dziedzin gospodarki, kultury, państwa, życia społecznego. Gdzie i jak mają być wypracowywane idee dotyczące rozwoju cywilizacyjnego naszego kraju, w jaki sposób i przez kogo mają być tworzone modelowe rozwiązania w sferze budowy społeczeństwa informacyjnego i społeczeństwa wiedzy? Czy mamy opierać się tylko i wyłącznie na programach i wytycznych Unii Europejskiej? Czy informatyzacja ma być tylko i wyłącznie domeną administracji publicznej? Skąd czerpać inspiracje i pomysły na najbardziej potrzebne w naszym kraju, dostosowane do naszych realiów projekty i rozwiązania?

W związku z możliwością łatwego zdobycia niedostępnych w inny sposób środków na inwestycje myślenie o przyszłości kraju zdominowane jest przez wielkość europejskich dotacji i sposoby ich dzielenia między poszczególne regiony. Czy to wystarczy jednak dla stworzenia inspirującej do działania, a jednocześnie realnej do osiągnięcia wizji przyszłości?

Przykłady wielu krajów, takich jak Irlandia czy Hiszpania, pokazują, że fundusze strukturalne mogą mieć niebagatelne znaczenie dla realizacji programów ożywienia gospodarczego i społecznego, dla stymulowania działań prorozwojowych i wspomagania procesów modernizacji cywilizacyjnej. Umiejętność korzystania z nich jest bardzo ważna, nie przesądza jednak o powodzeniu całokształtu działań na rzecz nowoczesnego państwa, innowacyjnego społeczeństwa i konkurencyjnej gospodarki. Potrzebny jest przede wszystkim pomysł, co z nimi zrobić, jak je wpisać w długofalowe procesy rozwoju cywilizacyjnego i ekonomicznego kraju.

Skąd brać takie pomysły i programy? Gdzie powinny się rodzić idee i wizje przyszłości naszego państwa i społeczeństwa? Jak je przekuć na decyzje polityczne i plany konkretnych działań administracji publicznej? Czy na polskim gruncie możliwy jest do powielenia model think tanków - ośrodków kreowania myśli i idei dotyczących najważniejszych kierunków rozwoju kraju oraz sposobów radzenia sobie z wyzwaniami przyszłości?

W publicznej debacie

Think tanki najbardziej popularne są w Stanach Zjednoczonych. Większość z nich powstała po II wojnie światowej. Wtedy też upowszechniło się samo określenie tego typu instytucji. W czasie wojny think tankiem nazywany był schron, w którym naradzali się amerykańscy stratedzy (dosłownie: zbiornik myśli). Po wojnie zaczęto tak nazywać ośrodki zajmujące się studiami na potrzeby polityki wojennej i bezpieczeństwa, a potem także intelektualnym wsparciem prac nad tworzeniem polityki społecznej, gospodarczej, zagranicznej i innych polityk państwa amerykańskiego.

Dzisiaj przez think tanki rozumie się niezależne, niedziałające dla zysku ośrodki myśli, zajmujące się badaniami i analizami spraw publicznych. Ich zadaniem jest przede wszystkim poszukiwanie sposobów rozwiązywania problemów społecznych i politycznych oraz udział w debacie publicznej. Zgodnie z prawem amerykańskim mogą tworzyć i wykorzystywać wiedzę ekspercką oraz idee w celu zdobywania wsparcia i wpływania na proces podejmowania decyzji publicznych. Nie wolno im jednak wpływać na stanowienie konkretnych aktów prawnych. Mogą angażować się w generowania pomysłów na rozwiązanie problemów społecznych i innych wyzwań, przed którymi stają politycy, dyskusję i debatę wokół tych pomysłów oraz analizowanie działań rządu i ich skutków.

Działalność think tanków finansowana jest zarówno ze środków prywatnych, jak i publicznych. To każe z dystansem podchodzić do deklaracji całkowitej niezależności, ale z drugiej strony funkcjonujący w USA system kontroli i funkcjonowania organizacji tego typu sprzyja zachowaniu przez nie jak największej niezawisłości.

W obszarze zainteresowań amerykańskich think tanków znajduje się dzisiaj również wiele problemów związanych z zastosowaniem technologii informacyjnych i ich wpływem na życie społeczne, gospodarcze i polityczne. Stanowią one albo odrębne pola badań i ekspertyz, albo wchodzą w skład szerszych zagadnień, na przykład globalizacji, rozwoju ekonomicznego, funkcjonowania miast itp.

Rządowy ekspert

Think tanki działają również w krajach europejskich, ale nie mają tam takiej popularności i siły oddziaływania jak w Stanach Zjednoczonych. Poza tym modele ich funkcjonowania w każdym z państw są inne. Zależy to w dużej mierze od uwarunkowań natury kulturowej i ustrojowej.

Generalnie, większe znaczenie władzy ustawodawczej przekłada się na większą otwartość procesu decyzyjnego i częstsze sięganie do opinii ekspertów. Dużą rolę odgrywają też tradycje filantropii i ruchów obywatelskich.

Pierwsze i najbardziej prestiżowe think tanki europejskie powstały na początku XX w. Dopiero jednak po II wojnie światowej zaznaczyły swą obecność w życiu publicznym i rozwinęły bardziej zaawansowaną działalność. Za obszar ich aktywności z reguły uznawane jest prezentowanie oryginalnych pomysłów i idei dotyczących różnych obszarów funkcjonowania państwa i prowadzonej przez niego polityki. Jak piszą autorzy raportu "Instytucje myślenia strategicznego", przygotowanego w 2004 r. na zlecenie ówczesnego Rządowego Centrum Studiów Strategicznych, w Europie istnieje jednak generalnie "tendencja do lokowania wiedzy eksperckiej w ramach administracji, czemu sprzyja system służby cywilnej oparty na karierze", natomiast w Stanach Zjednoczonych "w większym stopniu korzysta się z zewnętrznych ekspertyz".

Zakres prac prowadzonych przez think tanki w Europie jest szeroki, obejmuje wiele podstawowych zagadnień dotyczących gospodarki, polityki zagranicznej, polityki społecznej. Na tym tle pojawiają się również problemy dotyczące nowych technologii, np. regulacji w sektorze telekomunikacyjnym.

Nowe możliwości

Czy think tanki mogą odegrać znaczącą rolę w debacie na temat kierunków rozwoju cywilizacyjnego naszego kraju i kreowaniu wizji nowoczesnego państwa polskiego? Nie mamy dużego doświadczenia w tym zakresie. Wzrost aktywności i znaczenia instytucji tego typu przypada u nas dopiero na koniec XX w. (wcześniej, jak wiadomo, dominowały rządowe instytucje i jednostki badawczo-rozwojowe). Mamy jednak i swoje tradycje. Nieliczne, polskie think tanki powstawały już przed wojną. Należy tu wspomnieć m.in. o: Instytucie Gospodarstwa Społecznego (1920), Instytucie Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen (1928) czy Instytucie Spraw Społecznych (1931).

Czy dzisiaj jest szansa na pojawienie się silnego ośrodka myśli na temat najważniejszych dla kraju wyzwań cywilizacyjnych? Wydaje się, że taka potrzeba istnieje. Kluczowych decyzji w kwestii przyszłości nie można pozostawiać tylko w rękach urzędników i polityków. Budowanie Polski przyszłości wymaga zaangażowania różnych grup i środowisk. Tylko wtedy jest szansa na sukces.