Postęp technologii mikroprocesorowej doprowadził do wprowadzenia na rynki światowe nowego typu karty plastikowej, która może doprowadzić do rewolucji w kartowych systemach płatniczych. Karta elektroniczna (chip card) - zachowując standardowy wymiar plastikowych kart identyfikacyjnych tradycyjnie związanych z różnymi produktami bankowymi - ma nowe możliwości rozszerzające dla systemów elektronicznego pieniądza.

Projektowana Elektroniczna Karta Płatnicza (EKP) może stać się, obok tradycyjnej karty kredytowej czy debetowej, zelektronizowaną formą znaków pieniężnych zachowującą wymogi powszechności, wymiany, rozrachunku i tezauryzacji. Analizując aktualne możliwości techniczne kart elektronicznych można nawet dyskutować na temat "elektronicznego portfela", będącego już nie tyle elektroniczną formą zindywidualizowanej gotówki, ale książeczką czekową, a nawet terminalem bankowym służącym kontroli stanu kont czy wydatków. Takie, pozornie należące do kręgu literatury science fiction, rozwiązania są już w bardzo zaawansowany sposób wdrażane w krajach, gdzie dostrzeżono niedoskonałości i niski poziom bezpieczeństwa transakcji dokonywanych za pomocą kart magnetycznych. Do wymienionych zalet kart elektronicznych należałoby dodać jeszcze jedną bardzo ważną cechę dla aktualnej sytuacji Polski. Otóż systemy płatnicze oparte na nich nie wymagają sprawnie działającej sieci telekomunikacyjnej oraz rozbudowanych struktur łączy międzybankowych. Naukowcy z Cambridge University zauważyli ten fakt już w roku 1991, polecając to rozwiązanie krajom rozwijającym się (wymieniono Europę Wschodnią), twierdząc, że rozwiązanie takie "mogłoby zredukować koszty obsługi płatności o rząd wielkości, dając jednocześnie możliwość przeskoku "ponad" dwiema przestarzałymi generacjami systemów płatniczych" (czeków i kart magnetycznych - przyp. aut.).

Co to jest karta elektroniczna?

W literaturze niekonsekwentnie zwana chip card, memory card, smart card, intelligent card, microprocessor card, stanowi grupę produktów przemysłu elektronicznego, zaimplementowanych jako znormalizowana karta plastikowa. Z definicji karty elektronicznej wynika, iż jest to karta plastikowa o wymiarach zgodnych z normą ISO 7810. (tj. 54x86x0,76mm), w którą zamontowano jeden lub więcej układów scalonych. Od popularnej angielskiej nazwy układu scalonego chip, pochodzi coraz częściej używana jej "techniczna" nazwa "karta chipowa", "chips", "karta procesorowa" itp. lub proponowana w tym tekście nazwa "karta elektroniczna".

Karty elektroniczne, ze względu na sposób komunikacji z urządzeniami zewnętrznymi, dzielą się na stykowe i bezstykowe. Stykowe mają zewnętrzne metalizowane styki, zapewniające transmisję do dalszych urządzeń systemu oraz doprowadzające zasilanie karty. W bezstykowych transmisję i zasilanie zapewniają specjalne układy komunikacyjne wbudowane w kartę i zewnętrzny interfejs.

Podstawowymi rodzajami kart elektronicznych są: karta pamięciowa - (memory card) oraz karta procesorowa - (intelligent card, microprocessor card, smart card).

Karta pamięciowa

Karta pamięciowa zawiera układ elektronicznej pamięci o swobodnym lub zabezpieczonym dostępie. Karty tego typu mają pamięć jednokrotnego zapisu, czyli tzw. EPROM lub wielokrotnego, typu EEPROM.

Znalazły one, jak dotąd, bardzo szerokie zastosowanie jako karty wstępnie opłacone, np. w systemach kart telefonicznych.

Karta procesorowa

To typ karty elektronicznej, która, oprócz kilku rodzajów pamięci, zawiera procesor zarządzający dostępem do ich poszczególnych fragmentów oraz układy wejścia/wyjścia. Program karty procesorowej organizuje sposób zarządzania wraz z dostępem do obszarów pamięci oraz wykonuje funkcje kryptograficzne.

Potencjalne zastosowania w systemach płatniczych

Istnieje wiele potencjalnych zastosowań kart elektronicznych w systemach płatniczych. Od prostych form kart zastępujących monety przez karty tzw. portmonetkowe, przewidziane do regulowania drobnych płatności, następnie elementy zabezpieczeń funkcjonujących systemów kart magnetycznych, do autonomicznych systemów kart debetowych i kredytowych opartych na nowych założeniach elektronicznych systemów kart płatniczych. Próba usystematyzowania zastosowań prowadzi do wyodrębnienia pięciu podstawowych grup zastosowań: elektroniczne karty wstępnie opłacone (prepayed cards), elektroniczne portmonetki (electronic purse), karty elektroniczne jako zabezpieczenia tradycyjnych kart płatniczych, elektroniczne karty debetowe i karty kredytowe, superkarty.

Karty wstępnie opłacone (karty żetonowe)

Elektroniczne karty wstępnie opłacone, zwane dalej EKWO, to karty przenoszące drobną wartość, za którą (najczęściej) zostały zakupione. Wartość karty można następnie zrealizować w specjalnych terminalach, płacąc nimi w zautomatyzowany sposób zamiast tradycyjną gotówką za zakupione towary i usługi. Cena samego nośnika (karty) jest wkalkulowywana w cenę sprzedaży EKWO. Cechami różniącymi systemy EKWO od tradycyjnych kart płatniczych są następujące właściwości karty:

- ma określoną wartość;

- nie jest przypisana konkretnej osobie;

- jest odstępowalna;

- (najczęściej) jest bezużyteczna po wykorzystaniu;

- (najczęściej) nie jest zwracalna - (stanowi własność tego, kto ją kupił);

- z kartą nie jest związany kod personalny (PIN).

Elektroniczne karty tego typu zostały jako pierwsze zastosowane w systemach płatniczych. Istnieje uzasadnienie tego faktu - karty magnetyczne mają bardzo małą pojemność informacyjną, są bardzo trudne do używania w warunkach zewnętrznych oraz stosunkowo łatwe do podrobienia. EKWO zostały wprowadzone wszędzie tam, gdzie systemy oparte na kartach magnetycznych napotykały na problemy techniczne z zapisem i odczytem informacji na ścieżce magnetycznej (szczególnie pola magnetyczne oraz warunki zewnętrzne) i ekonomiczne (np. systemy kart telefonicznych, narciarskich, parkingowych, uczelnianych)

Wroku 1993 karty telefoniczne stanowiły 90% ogólnej produkcji kart elektronicznych na świecie. Zostały one zastosowane jako karty telefoniczne we Francji, Niemczech, w krajach afrykańskich, Ameryce Południowej, całej niemal Skandynawii i na Węgrzech.

Elektroniczne portmonetki (EP)

Nowoczesną formą bankowej aplikacji kart wstępnie opłaconych jest tzw. Elektroniczna Portmonetka (electronic purse), zwana dalej EP. Zgodnie z normą ISO 9992 elektroniczna portmonetka to "aplikacja kart wstępnie opłaconych, zaprojektowana dla drobnych płatności". Cechami charakteryzującymi system elektronicznej portmonetki są następujące właściwości karty:

- ma określoną wartość (na jaką opiewa)

- nie jest spersonalizowana (czyli nie jest przypisana konkretnej osobie)

- jest odstępowalna

- jest (najczęściej) zwracalna i może być powtórnie naładowana

- jest przeznaczona dla wielu odbiorców

- z kartą (najczęściej) nie jest związany PIN.

Analizując cechy elektronicznej portmonetki i EKWO, można zauważyć zasadniczą różnicę w ich działaniu w stosunku do tradycyjnych magnetycznych kart płatniczych, które najczęściej związane są z kontem w banku, odstępowanie karty jest zabronione i nie ma możliwości "ładowania karty". Karty EP mogą być odstępowane, ponieważ nie są związane z żadnym kontem, karta nie jest przypisana do posiadacza ani w sposób fizyczny (brak personalizacji), ani elektroniczny (z kartą nie związany jest PIN). Podobnie ładowanie karty (np. portmonetkowej) jest czymś nowym w stosunku do karty magnetycznej, będącej jedynie identyfikatorem w sieci bankowej. Powyższe cechy EP, po raz pierwszy od momentu wprowadzenia kart płatniczych, zbliżają sposób funkcjonowania kart do instrumentu o charakterze substytutu gotówki, a nie narzędzia informatyki bankowej.

Uzasadnieniem wprowadzania takiej karty jest rynek płatniczy w krajach wysoko rozwiniętych gdzie mimo bardzo dobrze funkcjonującego systemu kart płatniczych zdecydowana większość płatności nadal dokonywana jest gotówką. W Stanach Zjednoczonych ponad 60% płatności jest dokonywanych za pomocą gotówki i to najczęściej poniżej 10 USD, a jak wiadomo koszty obsługi obrotu gotówkowego są bardzo wysokie. Jest to problem występujący nie tylko w USA, ale we wszystkich krajach wysoko uprzemysłowionych, nawet tych o wysokiej kulturze bankowej. Powoduje to wciąż wysoki udział niewygodnego w obrocie bilonu, ponieważ realizacja drobnych płatności za pomocą systemów kart magnetycznych (szczególnie on-line) jest zbyt droga. Karty typu EP wydają się więc optymalnym rozwiązaniem problemu płatności drobnych, traktowanych jako system uzupełniający do funkcjonującego systemu kart magnetycznych. Na tym tle zdecydowanie brak uzasadnienia wprowadzania ich w systemach bankowych w Polsce.

Pierwsze EP zostały zaproponowane społecznościom akademickim jako rozwiązanie problemu opłat np. za posiłki, telefony , pralnie i suszarnie, dostępy do baz danych i usługi ksero, wypożyczalnie itp. na terenie osiedli akademickich w wielu krajach. Niektóre z systemów akademickich są aktualnie tak dopracowane, iż służą jako modele dla rozwiązań bankowych. Największym problemem systemów EP jest bezpieczeństwo związane z kontrolą nad wprowadzaniem elektronicznego pieniądza na rynek. Istnieje również wiele kwestii prawnych związanych z nową formą pieniądza i jego obrotem na rynku (np. nadzór banku centralnego).

Praktycznymi przykładami aktualnie wdrażanych systemów elektronicznej portmonetki mogą być instalacje:

- SIBS w Portugalii

- System Danmont w Danii

- Digicash w Holandii (Banksys)

- Mac w USA

- CAFFE (projekt wspólnoty europejskiej)

- La Poste we Francji

- Avant w Finlandii.

Karty elektroniczne jako zabezpieczenia kart tradycyjnych

Wprowadzenie układu elektronicznego do tradycyjnej karty magnetycznej jako metoda zabezpieczenia przed podrabianiem kart płatniczych CAM (card authentification method), już z powodzeniem zastosowano w bankach francuskich. Karta elektroniczna przygotowywana jest jako tradycyjna karta z paskiem magnetycznym a wprowadzony dodatkowo układ elektroniczny służy weryfikacji PIN-u (czyli kodu osobistego właściciela karty). Jest to szczególnie ważne w trybie off-line, tzn. w miejscu, gdzie nie ma możliwości lub występuje brak ekonomicznego uzasadnienia weryfikacji dokonywanej transakcji.

Przeprowadzone próby dowiodły skuteczności metody, a wprowadzony od 1992 r. obowiązek stosowania układu elektronicznego w kartach płatniczych (dla członków stowarzyszenia CB) spowodował znaczny spadek poziomu nadużyć na kartach płatniczych. Nad wprowadzeniem tego typu zabezpieczenia, mającego na celu zmniejszenie liczby podrabianych kart na rynku płatniczym, pracują wspólnie liderzy systemów kartowych, jak VISA Int. oraz Master Card.

Elektroniczne karty debetowe i karty kredytowe

Tradycyjne funkcjonalne karty, produkty bankowe wykonane w technologii kart elektronicznych nie znalazły jeszcze powszechnego zastosowania, choć próby w zamkniętych obiegach prowadzone są w wielu krajach. Jest wiele propozycji sposobu zorganizowania oraz wprowadzenia Elektronicznych Kart Płatniczych, związanych z różnym poziomem doświadczeń oraz potrzeb na różnych rynkach płatniczych. O ile istnieje ekonomiczne uzasadnienie wprowadzenia systemów EP w krajach mających rozległe systemy magnetycznych kart płatniczych, o tyle trudny do przeprowadzenia jest rachunek ekonomiczny wprowadzenia kart elektronicznych jako nowej formy zelektronizowanej gotówki na rynki płatnicze krajów wysoko uprzemysłowionych. We Francji na przykład planuje się wprowadzenie "elektronicznego pieniądza" stopniowo, poprzez wprowadzenie "hybrydowej" karty płatniczej. Zaproponowana magnetyczno-elektroniczna (hybrydowa) karta proponuje "łagodne" przejście od systemów kart magnetycznych do elektronicznych. Model ten, zwany "francuskim", wydaje się być akceptowany również przez międzynarodowe systemy kartowe. W wielu krajach m. in. Danii czy USA, testuje się nową technologię na Elektronicznej Portmonetce, a następnie stopniowo dyskutuje się wprowadzenie kolejnych produktów kartowych, jak elektroniczną kartę debetowa i kredytową czy elektroniczny portfel.

Inną koncepcją, znakomitą dla państw dawnego bloku wschodniego, jest koncepcja skoku technologicznego. Polegałaby ona na wprowadzeniu systemów EKP z pominięciem inwestycji na przestarzałe technologicznie systemy kart magnetycznych. W W. Brytanii dwa duże banki NatWest i Midland postanowiły wdrożyć system Mondex - będący przykładem "elektronicznego portfela", niezależnie od swoich dotychczasowych "magnetycznych" produktów kartowych. Działanie elektronicznego portfela, a więc elektronicznej portmonetki, karty debetowej czy kredytowej w "jednej karcie" będzie w tym systemie, z punktu widzenia użytkownika, bardzo zbliżone do tradycyjnej karty magnetycznej w systemach on-line. Każde użycie karty (oprócz sytuacji użycia jej jako KWO czy EP) będzie wymagało użycia PIN-u, który, w przeciwieństwie do systemów kart magnetycznych, nie będzie weryfikowany przez bank poprzez transmisję telefoniczną, a kontrola jego poprawności dokonywana będzie na poziomie samej karty. Powoduje to znaczne oszczędności na transmisji danych w zapytaniu autoryzacyjnym. Zdeponowane w banku i zapisane w karcie środki będą redukowane poprzez obciążenie bezpośrednio w miejscu transakcji, zmniejszając ich dostępną wartość (funkcja karty debetowej). Istotną innowacją byłaby możliwość wprowadzenia dodatkowego limitu kredytowego uruchamianego w przypadku braku bieżących środków (karta kredytowa). W przypadku telefonii publicznej, komunikacji miejskiej, automatów ulicznych itp. użycie karty byłoby identyczne z używaniem telefonicznych kart magnetycznych.

Rozwiązania takie istnieją już na naszym rynku. Jest nim np. testowany przez polskie banki system Talar z Krakowa.

Superkarty

Superkarty to elektroniczne karty przyszłości. Jak dotąd produkowane na skalę laboratoryjną pojawiają się tylko jako ciekawostki prasy technicznej i bankowej. W standardowych wymiarach karty identyfikacyjnej 54x86 mm oprócz paska magnetycznego i elektronicznego procesora proponuje się zamontowanie wyświetlacza, klawiatury a nawet modemu....

Karta mogłaby pełnić funkcję karty płatniczej i terminala, pozwalając na dokonywanie transakcji również bezpośrednio między kartami. Transakcje byłyby prowadzone bezpośrednio między np. kartą klienta sklepu a kartą posiadacza sklepu. Zakres produktów bankowych opartych na superkartach nie jest jeszcze opisany, ale wnioskując z możliwości technicznych, będzie tworzyła ona kolejne wyzwania dla projektantów systemów bankowych. Pierwsze karty tego typu, na razie na zasadzie ciekawostki, zaproponowała firma Toshiba dla VISA International.

Wątpliwości

"Nie jest pytaniem czy karty elektroniczne zaczną funkcjonować w systemach bankowych, należy właściwie spytać kiedy?" stwierdził członek zarządu jednego z najpoważniejszych brytyjskich banków, NatWest Bank.

Zdecydowana niechęć w stosunku do kart elektronicznych wykazywana ze strony świata bankowców przez ostatnie 20 lat wydaje się być powyższą wypowiedzią przełamaną. Niechęć ta wynikała, jak twierdzą znawcy tematu, z kilku zasadniczych powodów. Pierwszy, bodaj najważniejszy, można by określić jako problem niekompatybilności systemów kart magnetycznych z elektronicznymi. O ile te pierwsze powstały jako identyfikatory (pointery) w systemach scentralizowanych, o tyle karty elektroniczne, szczególnie mikroprocesorowe są zbyt "inteligentne", by proponować je w roli kart tylko identyfikacyjnych. Karty elektroniczne, jako nowa technologia wprowadziły potencjał dla zaproponowania wielu nowych, atrakcyjnych produktów bankowych, działających z reguły w sposób niezależny, wręcz autonomiczny w stosunku do banku. Nasuwa się więc proste pytanie: dlaczego świat w znaczącej skali, nie wdrożył jeszcze systemów płatniczych opartych na kartach elektronicznych?

Wątpliwość 1

- "Ile będzie kosztowało zarzucenie dopiero co zmodyfikowanych i ciągle ulepszanych scentralizowanych systemów kart magnetycznych i co stanie się niezamortyzowanym sprzętem oraz oprogramowaniem, które nie przystaje do nowego rozwiązania?"

Wątpliwość 2

- "Czy karty procesorowe nie są zbyt drogie do zastosowania jako popularny produkt bankowy?"

Wątpliwość 3

- "Jaki jest poziom standaryzacji produktów kart elektronicznych?"

Wątpliwość 4

- "Na ile (bezpieczniejsza) bezpieczna jest nowa technologia?"

Jeśli na to czwarte pytanie udało się, po serii instalacji testowych przeprowadzonych we Francji w latach 1984-86, odpowiedzieć zdecydowanie na korzyść kart elektronicznych a poziom standaryzacji międzynarodowej osiągnął etap wystarczający dla seryjnej produkcji, to pytania poprzednie pozostawały do niedawna bez odpowiedzi. Z tego też względu międzynarodowi potentaci w zakresie systemów kartowych jeszcze w roku 1988 twierdzili zdecydowanie, że "dobrowolnie nie zainteresują się technologią kart elektronicznych".

Przełom nastąpił w grudniu 1993 r., kiedy to dwa brytyjskie banki NatWest oraz Midland ogłosiły oficjalnie rok 1995 jako datę wprowadzenia międzynarodowego produktu bankowego opartego na technologii kart elektronicznych - systemu Mondex. Reakcja nawet najbardziej zagorzałych przeciwników tej technologii wydaje się być natychmiastowa. Konkurencyjne systemy VISA i MasterCard stworzyły wspólną komisję której celem było opracowanie specyfikacji (opublikowanej w końcu 1994 r.) sprzętu, kart, procedur oraz protokołów wymiany informacji między kartami elektronicznymi pracującymi w tych systemach. MasterCard, jako zawsze pierwszy wprowadzający innowacje w międzynarodowych systemach kartowych ogłasza 10-letni, bardzo napięty, plan wdrożenia kart elektronicznych. Zakłada on np. wprowadzenie układu elektronicznego na wszystkie karty - produkty systemu MasterCard do końca roku 1996 oraz wprowadzenie możliwości obsługi kart nowej technologii przez wszystkie urządzenia (EFTPOS, ATM itd) do końca roku 2002.

O ile wszystkie wymienione działania dotyczą zastosowania układu elektronicznego jako dodatkowego zabezpieczenia do funkcjonującego dalej paska magnetycznego, to przedstawiciele MasterCard już głośno twierdzą, że: "MC analizuje i nie wyklucza żadnego z innych potencjalnych produktów opartych na tej technologii", zauważając jednocześnie, że oprócz znacznego wzrostu bezpieczeństwa systemów karta elektroniczna wprowadzi "nowe możliwości zysków". Oficjalnie mówi się o nowych produktach, nowych usługach oraz nowych rynkach dla produktów opartych na kartach elektronicznych. Analizując inne dostępne źródła uwagę zwracają zaawansowane prace nad wprowadzeniem elektronicznej karty debetowej o bardzo powszechnym zasięgu przed rokiem 2000 (np. system Interac). W tej sytuacji powraca zadawane od kilkunastu miesięcy w Polsce pytanie "czy stać nas teraz a inwestowanie w przestarzałą technologię kart magnetycznych, kiedy wiadomo już, że za kilka lat będziemy musieli wejść w systemy kart elektronicznych?"