Poczynając od drugiej połowy lat 80., w Polsce ukształtował się rynek pakietów programowych do wspomagania zarządzania przedsiębiorstwami produkcyjnymi i usługowymi.

Poważne zacofanie technologiczne i kryzys gospodarczy na przełomie lat 70. i 80. doprowadził niemal do całkowitego zahamowania zastosowań informatyki do zarządzania. Pojawienie się w drugiej połowie lat 80. tanich systemów mikrokomputerowych klasy PC, a następnie sieci mikrokomputerowych o szybko wzrastających możliwościach obliczeniowych oraz bogatego oprogramowania narzędziowego i systemowego, sprzyjało rozwojowi zastosowań informatyki. Postępująca od końca lat 80. restrukturyzacja gospodarki oraz powstanie wielu często małych podmiotów gospodarczych wywołało zapotrzebowanie na małe, proste systemy ewidencyjne. W ślad za tym powstało wiele również małych firm komputerowych świadczących usługi w zakresie dostawy sprzętu i oprogramowania narzędziowego, przygotowania oprogramowania użytkowego oraz udzielania pomocy wdrożeniowej.

Stan obecny

Ocenia się, że bezpośrednio w zakresie przygotowania programowania do zarządzania, aktywnych jest w kraju ponad 200 firm. Zatrudniają one od jednego do kilkudziesięciu pracowników. Oferowane pakiety są bardzo różnorodne - od prostych jednodziedzinowych systemów, np. prowadzenia podatkowej księgi przychodów i rozchodów, do wielodziedzinowych zintegrowanych systemów zarządzania.

W oprogramowaniu dominują tradycyjne już dziedziny zarządzania. Najczęściej informatyzowane są: gospodarka materiałowa, rachunkowość, finanse i koszty, obrót towarowy, kadry, płace i gospodarka środkami trwałymi. Około 20% systemów - według deklaracji autorów - obsługuje agendy technicznego przygotowania oraz planowania i kontroli realizacji produkcji.

W badanych systemach, w porównaniu do wcześniejszych rozwiązań, pojawiają się moduły obsługujące nowe dziedziny zarządzania. Do grupy tej należą: obsługa sekretariatu, system informowania kierownictwa, wydzielona agenda kosztów, gospodarka wyrobami gotowymi, zarządzanie transportem, zarządzanie dostawami, wyodrębniona funkcja administratora systemu, marketing, remonty, kontrola jakości, gospodarka narzędziowa i elektroniczna wymiana danych. Dane te wskazują na przewidywane i już realizowane kierunki rozwoju systemów informatycznych zarządzania.

Typologia systemów

Badaną zbiorowość systemów można ogólnie podzielić na trzy typy: systemy proste, złożone oraz systemy rozwinięte bardzo złożone.

Obok zasięgu dziedzinowego pakietu istotne znaczenie ma głębokość obsługi funkcji zarządzania, tj. funkcji planowania, organizowania, motywowania i kontroli. Ze względu na to kryterium wyróżnia się systemy ewidencyjne (SES), informowania kierownictwa (SIK), systemy wspomagania decyzji (SWD) i systemy z bazą wiedzy (SBW).

Systemy ewidencyjne (SES) są historycznie najwcześniejsze i wyspecjalizowane w obsłudze funkcji kontroli. Systemy informowania kierownictwa (SIK) to systemy ewidencyjne, wyposażone dodatkowo w język bezpośredniego użytkownika, umożliwiające formułowanie pytań do systemu o swobodnie definiowanym zakresie obszaru przeszukiwań i strukturze danych wynikowych. Systemy są przydatne do obsługi bieżących procesów decyzyjnych.

Systemy wspomagania decyzji (SWD) wyposażone są w bazę modeli decyzyjnych i odpowiednio rozbudowany język użytkownika łącznie z procedurami obsługi interfejsu, w tym dialogu objaśniającego wybór modelu, zakresu jego użycia oraz interpretacji dostarczanych wyników. System umożliwia symulowanie różnych sytuacji decyzyjnych (w tym różnych od sytuacji rzeczywistych, zidentyfikowanych w bazie danych ewidencyjnych systemu), analizowanie przez użytkownika (śledzenia) procesu wyboru modeli i generowanie, w tym oceny, projektów decyzji oraz generowania przez system (na życzenie użytkownika) objaśnień i uzasadnień realizowanego procesu obliczeniowego. Użytkownik ma możliwość dialogowej (krokowej) pracy z systemem, akceptując lub wprowadzając wielkości stałe i zmienne do modeli, określając grupy procesów realizowanych w pełni autonomicznie przez system

oraz grupy, co do których wymagane są ingerencje użytkownika o różnych stopniach szczegółowości. W rozwiniętej formie systemy tego typu są zdolne realizować procesy obliczeniowe gdy dane wejściowe są niekompletne oraz mają charakter przybliżony. Proces decyzyjny może być modelowany metodami symulacyjnymi. Systemy wspomagania decyzji obsługują sytuacje i procesy dobrze ustrukturyzowane i w wysokim stopniu procesy planowania.

Dynamika otoczenia współczesnych przedsiębiorstw oraz złożoność ich wewnętrznych procesów informacyjnych i konieczność wspomagania zarządzania strategicznego wywołała potrzebę stosowania systemów zdolnych do wspomagania procesów decyzyjnych źle ustrukturyzowanych i nie ustrukturyzowanych. Systemy tego typu wykorzystują idee oraz metody sztucznej inteligencji i określane są jako systemy z bazą wiedzy (SBW).

Istotną cechą tych systemów jest stosowanie reguł decyzyjnych (reguł wnioskowania) - heurystyk. Są one odwzorowaniem procesów rozumowania decydenta w danym obszarze problemowym. W sensie funkcjonalnym system tego typu powinien być zdolny do gromadzenia wiedzy, rozpoznawania sytuacji problemowej, przetwarzania wiedzy i rozwiązywania problemów, przekazywania rozwiązań użytkownikowi, objaśniania wyników i sposobów ich uzyskania (prezentacja ścieżek wnioskowania), udzielania pomocy w wykorzystaniu wyników i ich uzupełniania.

Gromadzenie wiedzy jest wyspecjalizowaną funkcją systemów tego typu (systemy inżynierii wiedzy). Wiedza w tym kontekście to wiedza deklaratywna (fakty, aksjomaty - przestrzeń zdarzeń, powiązania, stany), wiedza proceduralna (meta reguły, reguły wnioskowania) oraz wiedza o sterowaniu w systemie (komunikacja). Wiedza może być reprezentowana m.in. w formie reguł, ram, sieci semantycznych oraz innych form reprezentacji logicznej.

Reprezentacją uproszczoną systemów z bazą wiedzy są systemy ekspertowe. Są one produktem stosowanej sztucznej inteligencji. Ich istotą jest naśladowanie człowieka-eksperta w konkretnie wybranej dziedzinie. Podstawową zasadą budowy jest przeniesienie wiedzy eksperta do bazy wiedzy systemu. Systemy te w szerszej skali pojawiają się od połowy lat 80.

Wyróżnione typy systemów są "nadbudowywane" nad typem wcześniejszym. W zaawansowanych systemach informatycznych zarządzania występują na ogół moduły mające własności opisane w typie SIK, SWD oraz w bardzo niewielkim zakresie typu SBW. W tych rozwiązaniach zaawansowane technologie wspomagania zarządzania przeznaczone są dla wąskiej grupy decydentów. Jest to widoczne w formie wyodrębnienia modułów informowania kierownictw lub wspomagania (najczęściej metodami symulacji) procesów decyzyjnych. Rozwój systemów zmierza w kierunku przeniesienia (rozpraszania) opisywanych własności do podsystemów w obszarach dziedzinowych zarządzania. Wiąże się to z przechodzeniem - od shiearchizowanych, funkcjonalnych struktur zarządzania, do fraktalnych struktur procesowych. W konsekwencji w strukturach modułowych systemów zanikać będą moduły formalnie wyspecjalizowane jako SIK, SWD czy SBW. Jest to zrozumiałe, bowiem w każdym autonomicznie działającym obszarze lub podobszarze realizowane jest planowanie, organizowanie, motywowanie i kontrola.

Pakiety do zarządzania produkcją - standard MRP

Większość dostępnych w kraju pakietów, które umożliwiają kompleksową obsługę produkcji, to produkty zaawansowane technologicznie. Produkty firm będących na ogół oddziałami dużych zagranicznych domów software'owych, o wieloletniej tradycji, ze znacznym kapitałem i legitymujące się wdrożeniami w poważnych przedsiębiorstwach.

Metoda MRP w kolejnych etapach rozwoju prezentuje wiele zalet, jako uniwersalne podejście do zarządzania wszelkimi zasobami w szerokiej klasie procesów gospodarczych.

Metoda, a szerzej podejście metodologiczne, stanowiące jej istotę, jest szeroko stosowane przez wielu autorów pakietów, często bez wyraźnego jej wskazania. Z metody, w warunkach rozwiniętej gospodarki rynkowej, "wyrosły" nowe metody stosowane w specyficznych warunkach.

Wszystkie aktualnie oferowane kompleksowo zintegrowane systemy zarządzania realizują, w jakiejś przynajmniej części, koncepcję MRP. Większość autorów i dystrybutorów pakietów tego typu deklaruje, iż mają one właściwości, odpowiadające etapowi 3 (MRP - sterowanie w zamkniętej pętli ) oraz 4 (MRP II). W wielu przypadkach deklarowana jest właściwość pracy w środowisku CIM (komputerowo zintegrowanego wytwarzania). W nielicznych przypadkach

deklaruje się właściwości (poziom integracji, zasięg dziedzinowy, powiązania z otoczeniem, zakres realizacji funkcji zarządzania - odpowiednio rozbudowane procedury wspomagania procesów decyzyjnych, SWD, SBW), które wskazują iż są to systemy zmierzające w swoim rozwoju do systemów typ MRP III. W większości przypadków stosowana jest nazwa ERP (ENTERPRISE RESOURCE PLANNING). Systemy mające takie właściwości określane są też, jako systemy zarządzania wirtualnymi organizacjami gospodarczymi.

Kierunki rozwoju

Rozwój funkcjonalny systemów zarządzania, możliwy dzięki nowym technologom informatycznym, zmierza do integracji systemów informacyjnych zarządzania z całym środowiskiem komputerowo zintegrowanego wytwarzania (CIM).

Kolejnym kierunkiem integracji jest szeroko rozumiane środowisko techniczne, społeczne i przyrodnicze. Odczuwane już w pewnych regionach i powszechnie postrzegane zagrożenie środowiska naturalnego wymaga, by w systemach zarządzania (przedsiębiorstwem, regionem, ...) gospodarowanie istotnymi czynnikami środowiska było w przyszłości tak samo precyzyjne jak dzisiaj zarządza się zapasami, zdolnością produkcyjną czy strumieniem środków pieniężnych. Kolejny krok w integracji systemów to integracja w ramach postępującej globalizacji systemów gospodarczych nie tylko wielkich korporacji, co ma miejsce już dzisiaj, ale również średnich i małych przedsiębiorstw. dzięki upowszechnieniu EDI i rozwojowi logistyki.

Przewidywany rozwój funkcjonalny i technologiczny systemów spowoduje, iż większość z populacji systemów prostych zniknie z ofert rynkowych. Będzie to wynikiem rosnących wymagań użytkowników wobec systemów oraz nacisku ofert konkurencyjnych. Oczywiście nadal funkcjonować będzie wiele małych firm posługujących się pakietami o względnie małym zasięgu dziedzinowym. Potrzeby tych firm będą jednak ewoluować w kierunku pakietów silniej zintegrowanych, wykonanych w technologii systemów otwartych i umożliwiających elektroniczną wymianę danych oraz usługi multimedialne. Są to właściwości, których pakiety z tej grupy aktualnie nie mają.

***

Zbigniew J. Klonowski jest pracownikiem Instytutu Organizacji i Zarządzania Politechniki Wrocławskiej.