Wartość doświadczenia dla jakości pracy zwykle jest rozważana w kategoriach powodzenia przedsięwzięć, możliwości przewidzenia błędów i zapobiegania im, a także w kontekście projektowania rozwiązań nietuzinkowych. Zwykle jest tak, że choć ciągnie nas do nowości i eksperymentów, choć mówimy o nich przed wykonaniem pracy, to jednak już w konkretnych przedsięwzięciach stosujemy rozwiązania sprawdzone, konwencjonalne. I trzeba zachęcać uczestników przedsięwzięcia, by byli odważni.

Sztuka korzystania z doświadczenia polega na ogół na umiejętności zastosowania bezpiecznej rutyny i odważnej pomysłowości we właściwych proporcjach. Czy proporcje były odpowiednie, zainteresowani dowiadują się zwykle na końcu przedsięwzięcia i to stanowi jeszcze jeden element w obrazie ich doświadczeń.

Takie podejście do doświadczenia bardzo pochwalają specjaliści od zarządzania, począwszy od profesorów, poprzez autorów książek, a skończywszy na szkoleniowcach. Myślę jednak, że warto zastanowić się również nad innym aspektem doświadczenia, aspektem o mniejszej doraźnej wadze, ale mającym znaczenie dla kształtowania się postaw w ogóle w życiu, nie tylko w pracy zawodowej.

Człowieka w życiu spotyka najczęściej to, co sam sprowokuje swoim zachowaniem, swoim nastawieniem do świata i ludzi, swoimi czynami. Ten wpływ tylko w części jest świadomie przez nas rejestrowany. Znacznie częściej wydaje nam się, że wydarzenia dzieją się jakby sterowane niewidzialnym, niezależnym od nas, mechanizmem, że ich wynik jest nieuchronny, i nie zdajemy sobie sprawy, że wynika z nas samych, że jest odwzorowaniem naszej postawy wobec rzeczywistości. Nie wiem, jakie są wszystkie prawidła przebiegu tego odwzorowania. Pewno czasem odbywa się to jasno i wprost, jak wdzięczność za dobry uczynek, a czasem jak grymas logiki, wtedy gdy ktoś wygraża nam pięścią w odpowiedzi na okazane współczucie. Ale jestem pewna, że są te prawidła. Rzeczywistość jest naszym lustrem.

Dla rozważań o doświadczeniu ważne jest to, że to, co nam się przydarza, umacnia nas w naszych przekonaniach, w naszej postawie, w naszym sposobie postępowania. Stanowi nasze doświadczenie, które powoduje, że w dalszym życiu powtarzamy ten sam wzór, te same scenariusze, wyciągamy ciągle te same nauki. Jeśli ktoś sądzi, że świat jest zły, ludzie podli, a on jest całkiem inny - a jest to zdecydowanie najczęściej spotykany w Polsce pogląd - to będzie się do otoczenia odnosił nieufnie i z rezerwą, do ludzi nieżyczliwie i bez chęci poznania ich naprawdę, a w sobie będzie pielęgnował urazę i poczucie osamotnienia. Świat odpowie mu logicznie: taką samą nieufnością, rezerwą, odrzuceniem, brakiem współczucia. Ten człowiek nie będzie miał świadomości, że on jest temu winien, lecz tym bardziej pomyśli, że miał rację. Świat jest podły w odróżnieniu od niego samego. I tak wkoło Macieju.

Nasze doświadczenia życiowe wynikają z naszego stosunku do rzeczywistości, kształtują ją, a ona dociera do nas w takiej zniekształconej postaci i stanowi już racjonalną przyczynę naszej postawy. Oczywiście ten mechanizm działa od dzieciństwa, na początku jest słaby, a potem wraz z coraz pełniejszym uczestnictwem w życiu społecznym staje się przerażająco konsekwentny.

Czy możliwe jest życie w pełni świadome, twórcze kształtowanie swojej rzeczywistości? Nie, pewno nie. To byłoby jak bezustanne stanie na warcie. Jednak trzeba pamiętać, że warto od czasu do czasu zwracać uwagę na czerwone światełka, które zapalają się nam w mózgu. One zapalają się wtedy, gdy wszystko układa się w zadziwiająco spójną całość i na każde pytanie natychmiast dajemy sobie odpowiedź. Lepiej jak coś się nie zgadza.